สังขปัตเป็นตัวละครในเรื่องสังขปัตตชาดก ในปัญญาสชาดก เป็นพระโพธิสัตว์  เป็นโอรสพระเจ้ายสราช*กับนางสุตตกิตตี*แห่งโปตบุรี* ในอสุกรัฐ*

สังขปัตมีลักษณะของผู้มีบุญญาธิการคือมีรูปสังข์ที่ฝ่ามือจึงได้ชื่อว่าสังขปัต  สังขปัตมีรูปงาม  มีใจเป็นกุศล บริจาคทานวันละหกแสน  ด้วยรูปสมบัติและคุณสมบัติที่เพียบพร้อมของสังขปัตจึงทำให้เกียรติยศแผ่ไปไกล

พระเจ้าอังกุรมหาราช*ซึ่งเป็นพระเชษฐาของนางสุตตกิตตีได้ยินกิตติศัพท์ของสังขปัตแล้วปรารถนาจะยกนางรัตนวดี*ธิดาให้เป็นคู่ของสังขปัต  ด้วยความผูกพันที่มีมาแต่ชาติก่อน เมื่อสังขปัตเห็นรูปวาดของนางรัตนวดีก็มีใจปฏิพัทธ์ทันที และพร้อมจะเดินทางไปยังโลมานทวีปตามคำขอของพระเจ้าอังกุรมหาราช

เมื่อสังขปัตเดินทางโดยเรือสำเภาไปโลมานทวีปผ่านไปได้ 7 วัน เรือเกิดอับปาง ขณะที่คนอื่นๆ พากันตื่นตระหนกอ้อนวอนเทวดาให้ช่วยเหลือ สังขปัตกลับมีสติมั่นคงและเตรียมตัวพร้อมด้วยการกินน้ำตาลกรวดผสมกับเนยใสจนอิ่ม และนำผ้าชุบน้ำมันมาพันตัวจับแผ่นกระดานว่ายน้ำไป แต่ด้วยใจกรุณาต่อผู้อื่น จึงมอบแผ่นกระดานนั้นแก่ผู้ที่กำลังจะจมน้ำ เพราะมีความมุ่งมั่นที่จะทำทานเพื่อพระโพธิญาณในภายภาคหน้า จึงช่วยปลดทุกข์ของผู้อื่นโดยไม่คำนึงถึงชีวิตตนเอง  ด้วยบุญบารมีทำให้สังขปัตสามารถว่ายน้ำไปถึงโลมานทวีปได้ภายใน 7 วัน

เมื่อขึ้นฝั่งสังขปัตได้พบพราหมณ์คนหนึ่งที่กำลังเดือดร้อนเพราะหนี้การพนัน สังขปัตจึงมอบแหวนที่พระเจ้าอังกุรมหาราชส่งไปประทานให้แก่พราหมณ์เพื่อนำไปปลดหนี้ โดยขอให้อานิสงส์ที่บริจาคทานนี้ทำให้ตนได้พระโพธิญาณ แต่พราหมณ์โลภอยากได้แหวนอีกวงหนึ่งด้วย จึงแสร้งทำดีให้สังขปัตนอนหนุนตักตนเองพักผ่อน  เมื่อสังขปัตหลงเชื่อและหลับไปด้วยความอ่อนเพลีย พราหมณ์นั้นได้ควักลูกตาของสังขปัตทั้ง 2 ข้าง  สังขปัตไม่ถือโทษพราหมณ์ทั้งๆ ที่สังขปัตสามารถเอาชีวิตพราหมณ์ได้  สังขปัตกล่าวกับพราหมณ์ว่าหากต้องการแหวนอีกวงตนก็ยินดีมอบให้ เพราะแม้แต่อวัยวะหรือชีวิตตนก็ยินดีที่จะให้เป็นทาน พราหมณ์ไม่จำเป็นต้องทำร้ายตน

ต่อมามีพรานชื่อราชสีห์*และกุญชร*ผ่านมาพบสังขปัต จึงนำสังขปัตกลับไปดูแลรักษาที่เรือนจนหาย  พรานทั้งสองต้องการให้สังขปัตสดชื่นจึงพานั่งเล่นที่อุทยานทุกวัน จนสังขปัตได้มีโอกาสพบนางรัตนวดีที่ออกมาที่อุทยาน นางรัตนวดีเห็นบุรุษรูปงามแต่ตาพิการจึงไต่ถาม  สังขปัตเล่าถึงเหตุที่ตนต้องเรือแตกและตาบอดให้นางรัตนวดีฟัง  และกล่าวว่าเป็นเพราะผลที่ตนเคยทำแก่ผู้อื่นในกาลก่อน   นางรัตนวดีซาบซึ้งในธรรมดังกล่าวจึงมอบทองให้สังขปัตหนึ่งพันตำลึง  สังขปัตไม่ปรารถนารับทองเพราะตนเป็นผู้ยินดีในการทำทานไม่ใช่ผู้ยินดีในการรับทาน  เมื่อนางรัตนวดียืนยันที่จะมอบทองให้ สังขปัตจึงมอบทองนั้นแก่พรานทั้งสองที่ช่วยเหลือดูแลตน

ฝ่ายนางปัลลิกา*พี่เลี้ยงที่ติดตามนางรัตนวดีสังเกตเห็นรูปสังข์ที่ฝ่ามือของสังขปัต จึงทูลนางว่าลักษณะเช่นนี้เป็นลักษณะของสังขปัต นางรัตนวดีจึงให้ตามวทวามุขพราหมณ์ผู้ที่เรือแตกพร้อมกับสังขปัตแต่คลื่นได้ซัดมาถึงโลมานทวีปมาพิสูจน์ เมื่อทวามุขพราหมณ์เห็นสังขปัตก็ร่ำไห้ยืนยันว่าเป็นสังขปัตสหายของตน พระเจ้าอังกุรมหาราชและนางอนังคเสนารู้เรื่องจึงเสด็จมายังอุทยาน เป็นขณะเดียวกับนางสุตตกิตตีเสด็จมาถึงโลมานทวีป ทั้งหมดจึงได้พบกัน

พระเจ้าอังกุรมหาราชเห็นว่าแม้สังขปัตจะตาพิการแต่ตนได้ประกาศแล้วว่าจะยกนางรัตนวดีให้   พระเจ้าอังกุรมหาราชจึงอภิเษกนางรัตนวดีกับสังขปัต   สังขปัตอยู่ที่โลมานทวีปอย่างมีความสุขเพราะนางรัตนวดีปรนนิบัติดูแลอย่างดี  ครั้งหนึ่งที่สังขปัตเรียกนางรัตนวดีหลายครั้งแต่นางไม่ได้ยิน สังขปัตน้อยใจคิดว่านางรัตนวดีไม่สนใจตนแล้วจึงต่อว่า   นางรัตนวดียืนยันว่านางไม่เคยคิดเป็นอื่นยังรักและภักดีต่อสังขปัตเช่นเดิม แต่สังขปัตไม่ยอมอภัยให้นาง นางรัตนวดีจึงตั้งสัตย์อธิษฐานว่านางตั้งใจปรนนิบัติสามีไม่ให้บกพร่อง ไม่เคยเพิกเฉยต่อเสียงเรียกของสามี ด้วยสัจวาจานี้ขอให้ตาเบื้องซ้ายของสามีเป็นปกติ สิ้นคำอธิษฐานตาซ้ายของสังขปัตก็มองเห็นดังเดิม  และเกิดเหตุอัศจรรย์ แผ่นดิน มหาสมุทร และเขาพระสุเมรุสะเทือน  สังขปัตจึงตั้งสัจจาธิษฐานบ้างว่า เมื่อครั้งที่พราหมณ์ควักตาของตนนั้น ตนไม่ได้โกรธพราหมณ์แม้แต่น้อย ด้วยสัจจวาจานี้ขอให้ตาเบื้องขวาของตนเป็นปกติ สิ้นคำอธิษฐานตาเบื้องขวาของสังขปัตก็มองเห็นได้ดังเดิม เหตุอัศจรรย์ก็เกิดขึ้นเช่นกันกับครั้งก่อน ฝ่ายพระเจ้ายสราชเสด็จมาถึงโลมานทวีปด้วยบุปผวิมานที่เทวดาเนรมิตให้ รู้ข่าวน่ายินดีของสังขปัตก็ปีติยิ่ง

เมื่อสังขปัตมีนัยน์ตาปกติแล้ว ยิ่งเชื่อมั่นในอานิสงส์ของกุศลกรรมมากขึ้น เมื่อพระเจ้าทุฏฐมานราช*ส่งตัวพราหมณ์ที่ชิงแหวนของสังขปัตมาให้ลงโทษ  สังขปัตเห็นว่าพราหมณ์นั้นได้รับผลกรรมที่ก่อไว้แล้วเพราะถูกโจรควักนัยน์ตาบอดทั้งสองข้าง ด้วยใจกรุณา สังขปัตจึงได้ตั้งสัจจาธิษฐานว่าตนไม่เคยโกรธแค้นพราหมณ์ที่ควักตาของตน ด้วยสัจวาจานี้ขอให้ตาของพราหมณ์กลับมาเป็นปกติ สิ้นคำอธิษฐานตาของพราหมณ์ก็กลับมามองเห็น สังขปัตมอบทองให้พราหมณ์หนึ่งพันตำลึง และให้โอวาทแก่พราหมณ์ไม่ให้ประทุษร้ายผู้ใดอีก สังขปัตให้ทองแก่ผู้ที่เคยทำร้ายตนแล้วก็นึกถึงผู้ที่เคยช่วยเหลือตนคือพรานราชสีห์และพรานกุญชร จึงมอบเครื่องยศเศรษฐีและบ้านส่วย 1,000 บ้านแก่พรานทั้งสอง และให้โอวาทพรานทั้งสองให้หมั่นรักษาศีล 5

พระเจ้าอังกุรมหาราชเห็นสังขปัตมีความกรุณา  จึงเห็นควรให้ขึ้นเป็นพระราชาครองโลมานทวีปสืบต่อไป พระเจ้าสังขปัตเป็นพระราชาที่ยึดมั่นในธรรมไม่เสื่อมคลาย บำเพ็ญทานอย่างสม่ำเสมอ เมื่อสิ้นอายุก็ไปเกิดบนสวรรค์