สุมังคละเป็นตัวละครในเรื่องสุมังคลชาดก  อัฏฐกนิบาต  ในนิบาตชาดก 

ครั้งพระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นพระเจ้าพรหมทัต*ครองเมืองพาราณสี*   มีผู้ดูแลอุทยานผู้หนึ่งชื่อสุมังคละ  วันหนึ่งพระปัจเจกพุทธเจ้าองค์หนึ่งออกจากเขานันทมูลกะไปถึงเมืองพาราณสีและเข้าพักในอุทยาน  เวลาเช้าเข้าไปในวังเพื่อบิณฑบาต   พระเจ้าพาราณสีทอดพระเนตรเห็นก็ทรงเลื่อมใส  โปรดให้ราชบุรุษไปนิมนต์ขึ้นมาบนปราสาทเพื่อถวายภัตตาหาร   ครั้นได้สดับอนุโมทนากถาก็ยิ่งเลื่อมใสมากขึ้นจึงนิมนต์ให้พักอาศัยในอุทยานและให้สุมังคละเป็นผู้อุปัฏฐาก 

วันหนึ่งพระปัจเจกพุทธเจ้าบอกสุมังคละว่าจะไปที่หมู่บ้านแห่งหนึ่งสัก 2 - 3 วันแล้วจะกลับมา  ขอให้ทูลพระราชาด้วย   สุมังคละก็ทำตาม   พระปัจเจกพุทธเจ้ากลับมาถึงอุทยานในเวลาเย็น  ขณะนั้นสุมังคละไม่อยู่เพราะกลับไปอยู่บ้าน พระปัจเจกพุทธเจ้าเดินจงกรมครู่หนึ่งแล้วนั่งอยู่บนแผ่นหิน   เวลานั้นมีผู้มาหาสุมังคละที่เรือน   สุมังคละคิดจะไปยิงเนื้อที่อุทยานเพื่อทำอาหารเลี้ยง   เมื่อไปถึงอุทยานเห็นพระปัจเจกพุทธเจ้าแต่ไกล  เข้าใจว่าเป็นเนื้อตัวใหญ่จึงใช้ธนูยิง   พระปัจเจกพุทธเจ้าไม่ถือโทษ  บอกให้สุมังคละถอนลูกศรออกแล้วพระองค์ก็นิพพาน   สุมังคละกลัวพระราชาจะลงโทษจึงพาบุตรภรรยาหนีไป   พระราชาให้เผาสรีระพระปัจเจกพุทธเจ้า  เก็บอัฐิธาตุบรรจุเจดีย์ไว้สักการบูชา  

สุมังคละหลบอยู่ปีหนึ่งก็อยากรู้ว่าพระราชายังกริ้วอยู่หรือไม่  จึงขอให้อำมาตย์ผู้หนึ่งช่วยสืบดู  เมื่ออยู่ใกล้พระราชา อำมาตย์พรรณนาความดีของสุมังคละขึ้น  พระราชาทำประหนึ่งว่าไม่ได้ยิน   อำมาตย์จึงไม่ทูลอะไรอีกและกลับมาเล่าให้สุมังคละฟัง   สุมังคละรอถึงปีที่ 2 ก็ให้อำมาตย์ทดลองอีก  พระราชายังคงนิ่งอยู่   ครั้นถึงปีที่ 3  สุมังคละพาบุตรภรรยากลับมาอยู่ที่เดิม   ฝ่ายอำมาตย์รู้ว่าพระราชามีพระทัยอ่อนลงแล้วจึงพาสุมังคละไปพักอยู่ริมประตูวังและเข้าไปทูลพระราชา   พระราชาให้สุมังคละเฝ้าและตรัสถามถึงเหตุที่ฆ่าพระปัจเจกพุทธเจ้า   สุมังคละทูลว่าไม่ได้เจตนาแต่เข้าใจผิดว่าเป็นเนื้อจึงยิง   พระราชาตรัสปลอบโยนไม่ให้กลัวอีกต่อไปและตั้งให้เป็นผู้ดูแลอุทยานดังเดิม   อำมาตย์ทูลถามว่าเหตุใดพระเจ้าพาราณสีฟังเรื่องความดีของสุมังคละถึง 2 ครั้งก็มิได้รับสั่งประการใด  แต่เมื่อฟังครั้งที่ 3 ก็รับสั่งให้สุมังคละเข้าเฝ้าและยกโทษให้   พระเจ้าพาราณสีทรงตอบว่าธรรมดาพระราชาพิโรธผู้ใดแล้วไม่ควรด่วนทำโทษผู้นั้น  เมื่อแรกพระองค์กริ้วอยู่จึงนิ่งไว้ก่อน  ครั้นวาระที่ 3  รู้สึกพระองค์ว่าความโกรธลดลงจึงให้หาสุมังคละมาไต่ถามเพื่อให้ได้ความชัดแจ้ง   พระเจ้าพาราณสีกล่าวถึงราชวัตรตามแบบโบราณว่าพระราชาผู้ทรงธรรมย่อมพิจารณาก่อนจึงลงอาญาโดยสมควรแก่โทษและด้วยความปรานี   ข้าราชบริพารทั้งปวงรวมทั้งสุมังคละพากันสรรเสริญพระเจ้าพาราณสีว่าเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยคุณสมบัติคือตั้งมั่นอยู่ในโบราณราชวัตร  ปกครองแผ่นดินโดยธรรม  เมื่อสิ้นพระชนม์แล้วย่อมไปสู่สุคติแน่นอน