สุมาอี้เป็นตัวละครในเรื่องสามก๊ก (จีนกลางเรียกว่าซือหม่าอี้) เป็นคู่ศึกคนสำคัญที่สุดของขงเบ้ง*

เมื่อโจโฉ*กุมอำนาจเป็นมหาอุปราช แต่งตั้งสุมาอี้เป็นที่ปรึกษา ต่อมาเลื่อนเป็นสมุหบัญชีทัพ พอโจโฉตีเมืองฮันต๋ง 2*ได้ สุมาอี้เสนอให้รีบฉวยโอกาสที่เล่าปี่*ยังไม่มั่นคงตีเสฉวน*  โจโฉไม่ทำตามภายหลังจึงกลับถูกเล่าปี่ตีชิงฮันต๋งไป  โจโฉโกรธจะยกทัพไปตี   สุมาอี้เสนอให้ส่งทูตไปยุให้ซุนกวน*ตีเกงจิ๋ว*คืนก่อนแล้วฝ่ายโจโฉค่อยฉวยโอกาสตีเสฉวน 

เมื่อกวนอู*ตีเมืองซงหยง 1* ได้บุกล้อมเมืองห้วนเสีย*  ซุนกวนให้ลิบอง*ชิงเกงจิ๋วของกวนอูได้   โจโฉตีกระหนาบกวนอูจนกวนอูพ่ายยับถูกฝ่ายซุนกวนจับได้   ซุนกวนประหารกวนอูแล้วส่งศีรษะมาให้โจโฉ   สุมาอี้วิเคราะห์ให้โจโฉฟังว่าเป็นแผนของซุนกวนที่จะทำให้เล่าปี่โกรธคิดว่าโจโฉเป็นผู้บงการสังหารกวนอู   โจโฉจึงสั่งให้ฝังศีรษะกวนอูอย่างสมเกียรติ

โจโฉดูออกว่าสุมาอี้เจ้าเล่ห์จะเป็นภัยต่อตระกูลโจจึงไม่ตั้งให้เป็นใหญ่และเตือนโจผี*ให้คอยระวัง   ต่อมาในยุคโจผีสุมาอี้ร่วมกับขุนนางอื่นช่วยโจผีชิงราชสมบัติพระเจ้าเหี้ยนเต้*   เมื่อ
เล่าปี่ตายโจผีจะไปตีจ๊กก๊ก*   กาเซี่ยง*ค้านแต่สุมาอี้สนับสนุนและวางแผนให้มีทัพพันธมิตรเข้าร่วมกันตีจ๊กก๊กถึง 5 ทาง   ขงเบ้งใช้แผนแยบยลทำให้ทัพเหล่านั้นต้องถอยกลับทั้งหมด   พอจ๊กก๊กกับง่อก๊ก*คืนดีกันโจผีโกรธ   สุมาอี้เสนอให้โจผียกทัพไปตีง่อก๊กเองแต่พ่ายกลับมา   ก่อนโจผีตายฝากฝังให้สุมาอี้ช่วยโจยอยปกครองวุยก๊ก*   สุมาอี้อาสาไปอยู่เมืองเสเหลียง*คอยรับศึกจ๊กก๊ก   ขงเบ้งรู้จึงใช้กลอุบายของม้าเจ๊ก*ปลอมหนังสือสุมาอี้ลอบไปติดที่เมืองต่างๆ ของวุยก๊ก   มีข้อความชวนให้ผู้คนร่วมกันปลดโจยอย*แล้วยกโจสิด*เป็นกษัตริย์แทน   โจยอยหลงกลขงเบ้งจึงสั่งปลดสุมาอี้จากราชการ

ขงเบ้งยกทัพตีวุยก๊กรุกคืบไปอย่างรวดเร็ว   จงฮิว*เสนอให้โจยอยตั้งสุมาอี้เป็นแม่ทัพรับศึก   สุมาอี้ชิงตำบลเกต๋ง*จุดยุทธศาสตร์สำคัญของม้าเจ๊ก*ได้   ขงเบ้งต้องถอยทัพกลับ

หลังจากนั้นขงเบ้งตีวุยก๊กอีก 5 ครั้งขับเคี่ยวกับสุมาอี้ทั้งในเรื่องยุทธวิธี  กระบวนพยุหะ  กลอุบายและชั้นเชิงต่าง ๆ สารพัด   ส่วนมากสุมาอี้พ่ายครั้งหนึ่งถึงกับถูกล้อมเผาพร้อมบุตรชายทั้งสองคนแต่เกิดฝนใหญ่จึงรอดไปได้    สุมาอี้รู้จุดอ่อนเรื่องเสบียงอาหารของทัพจ๊กก๊กจึงใช้ยุทธวิธีตั้งรับและตัดเสบียงจนขงเบ้งต้องถอยทัพกลับ   ครั้งสุดท้ายขงเบ้งส่งชุดสตรีมาเย้ย   สุมาอี้ก็หนักแน่นทนอัปยศไม่ยอมออกรบเหล่าแม่ทัพนายกองโกรธจะออกรบ   สุมาอี้ใช้ชั้นเชิงทำให้พระเจ้าโจยอยมีหนังสือสั่งการห้ามออกรบ    จนในที่สุดขงเบ้งป่วยตายในทัพเพราะตรากตรำงานหนัก   สุมาอี้ได้เลื่อนเป็นสมุหพระกลาโหมคุมกองทัพทั้งหมดของวุยก๊ก   จากนั้นไปปราบกองซุนเอี๋ยน*เจ้าเมืองเลียวตั๋ง*ซึ่งเป็นกบฏได้ราบคาบ

เมื่อโจยอยป่วยได้ฝากฝังโจฮวน*กับสุมาอี้แล้วแต่งตั้งโจซอง*ราชนิกุลเป็นผู้สำเร็จราชการ สุมาอี้เป็นแม่ทัพใหญ่   โจซองต้องการกุมอำนาจจึงยกสุมาอี้เป็นไท่หูคือพระราชครูซึ่งมีเกียรติยศสูงแต่ไร้อำนาจ   สุมาอี้แกล้งป่วย   โจซองส่งคนไปเยี่ยมเพื่อสอดแนม   สุมาอี้แสร้งทำเป็นอาการหนักกล่าวฝากฝังบุตรทั้งสองของตนต่อโจซอง   โจซองจึงกำเริบทำการต่าง ๆ ตามอำเภอใจจนผู้คนเกลียดชัง เปิดช่องให้สุมาอี้ฉวยโอกาสที่โจซองออกล่าสัตว์ยึดอำนาจในเมือง   แล้วจับโจซองและพวกพ้องประหาร 3 ชั่วโคตร   พระเจ้าโจฮวนยุวกษัตริย์ตั้งสุมาอี้เป็นมหาอุปราชมีอำนาจสูงสุด   สุมาสู*และสุมาเจียว*เป็นผู้บังคับบัญชาราชการทั้งปวง   ต่อมาอีกไม่นานสุมาอี้ก็ป่วยตาย อายุได้ 72 ปี