สุมุขหงส์เป็นตัวละครในเรื่องมหาหังสชาดก  อสีตินิบาต  ในนิบาตชาดก 

ในแผ่นดินพระเจ้าสังยมะ*แห่งเมืองพาราณสี*  พระอัครมเหสีชื่อพระนางเขมา*ทรงสุบินว่ามีเหล่าสุพรรณหงส์บินมาจับที่ราชบัลลังก์แล้วแสดงธรรมด้วยเสียงไพเราะก่อนที่จะบินกลับออกไปทางช่องพระแกล  พระนางเขมาตื่นบรรทมก็รู้สึกเสียดายอยากฟังธรรมจากสุพรรณหงส์อีก  จึงทูลพระสวามีว่าพระนางประชวรพระครรภ์และประสงค์จะฟังธรรมจากสุพรรณหงส์  พระเจ้าสังยมะตรัสถามถึงหงส์ที่มีสีเหมือนทองคำ  พราหมณ์ทูลว่าตามตำราหงส์ในตระกูลธตรฐมีสีเหมือนทองคำและเป็นสัตว์ฉลาดประกอบด้วยญาณ

พระเจ้าสังยมะสอบถามต่อไปจนได้ความจากพรานคนหนึ่งว่าหงส์ตระกูลธตรฐอยู่ที่เขาจิตรกูฏ*ในหิมวันตประเทศ  พวกพราหมณ์ช่วยออกอุบายที่จะให้เหล่าสุพรรณหงส์บินมาให้จับใกล้เมือง  ไม่ต้องออกไปตามหาถึงเขาจิตรกูฏ  พระราชาจึงมีรับสั่งให้ขุดสระใหญ่ประมาณ 3 คาพยุต (1 คาพยุต = 1 ใน 4 ของโยชน์)   ทางทิศเหนือของพระนครชื่อว่าสระเขมะ  ให้มีน้ำเต็มเปี่ยม  ปลูกธัญชาติต่างๆ รวมทั้งบัว 5 ชนิด  ให้หานายพรานผู้หนึ่งคอยดูแลรักษาอย่าให้มีมนุษย์เข้าไปใกล้สระนั้น  เมื่อพวกหงส์ได้ข่าวสระอันอุดมนี้และพากันมาหากิน  ให้คอยจับหงส์เหล่านั้นด้วยบ่วง 

นายเนสาท (พราน) ผู้หนึ่งทำหน้าที่ดูแลเขมสระจึงได้ชื่อว่าเขมกเนสาท*  แต่นั้นมาได้มีนกต่างๆ พากันมาหากินที่สระนั้นรวมทั้งหงส์ประเภทต่างๆ เช่น ติณหงส์  บัณฑุหงส์  มโนศิลาวรรณหงส์  เสตหงส์  และปากหงส์  พระเจ้าสังยมะรับสั่งให้ตีกลองประกาศทั่วพระนครว่า  ห้ามบุคคลอื่นนอกจากนายเขมกเนสาทเข้าใกล้สระโดยเด็ดขาด

พวกปากหงส์อาศัยอยู่ในกาญจนคูหาใกล้เขาจิตรกูฏ  มีรูปร่างผิวพรรณไม่ต่างกับหงส์ตระกูลธตรฐ  จึงส่งธิดาซึ่งมีสีงดงามราวกับทองคำไปเป็นชายาของพญาธตรฐราชหงส์*โพธิสัตว์  หงส์ทั้งสองตระกูลจึงสนิทสนมกันดี  พวกปากหงส์เล่าให้หงส์ตระกูลธตรฐฟังถึงความอุดมสมบูรณ์ด้วยพืชพรรณธัญญาหารและความปลอดภัยของเขมสระ  ทำให้เหล่าหงส์บริวารของพญาธตรฐอยากไปหากินที่สระนั้นบ้าง  แต่พญาหงส์ห้ามไว้เพราะสระนั้นมนุษย์ขุดไว้เพื่อจะจับพวกหงส์  หงส์บริวารให้สุมุขหงส์เสนาบดีไปขออนุญาตพญาหงส์ถึง 2-3 ครั้ง  ในที่สุดพญาหงส์ก็ยอมพาพวกบริวาร 96,000 ตัวบินไปหากินที่เขมสระแล้วกลับมาที่เขาจิตรกูฏ 

พระราชาสั่งให้นายเขมกเนสาทพยายามจับสุพรรณหงส์ให้ได้ตัวหนึ่งหรือสองตัว  นายเขมกเนสาทเข้าไปนั่งอยู่ในเรือนกรงคอยสังเกตดูพวกหงส์ก็เห็นว่ามีพญาหงส์ตัวหนึ่งงามมากกว่าหงส์ตัวอื่นๆ ลงมากินอาหารแต่พอสมควร  ไม่มักได้  จึงคิดจะจับหงส์ตัวนั้น  นายเขมกเนสาททำบ่วงด้วยหางม้าสีดำดักไว้ใต้น้ำ  พญาหงส์ติดบ่วงนั้นได้รับความเจ็บปวดทรมานเพราะบ่วงรัดหนังข้อเท้าจนเลือดไหลอาบ  เมื่อพยายามดึงขาให้พ้นบ่วง  บ่วงก็รัดเข้าไปจนถึงกระดูก  พญาหงส์ไม่อยากให้ขาขาดพิการจึงมิได้ดิ้นรนอีก  พญาหงส์ทนความเจ็บปวดไม่ปริปากร้องเพราะเห็นว่าบริวารกำลังกินอาหาร  เกรงว่าจะแตกตื่นพากันบินหนี  และเมื่อบินข้ามทะเลก็จะหมดแรงตกลงเพราะความหิว  พญาหงส์คอยจนบริวารกินอิ่มแล้วจึงร้องขึ้นด้วยเสียงอันดัง  บริวารตกใจกลัวพากันบินหนีไปหมด   สุมุขหงส์เสนาบดีก็บินหนีมาจากสระนั้นด้วย  แต่เมื่อรู้ว่าพญาหงส์โพธิสัตว์มีภัยก็บินกลับไปที่สระ และขอสละชีวิตของตนแทน  พญาหงส์บอกให้สุมุขหงส์หนีกลับไป  แต่สุมุขหงส์ไม่ยอมกลับยังคงยืนยันว่าจะไม่ละทิ้งพญาหงส์และบอกว่าตนนั้นเป็นมิตรแท้ที่จะยอมสละชีพให้พญาหงส์ได้ 

นายเขมกเนสาทเห็นพวกหงส์บินหนีไปหมดเหลือแต่พญาหงส์ก็ดีใจถือไม้ค้อนลุยน้ำตรงเข้าไปหา  สุมุขหงส์เสนาบดีร้องเสียงดังรีบเข้าไปใกล้นายเนสาทแล้วกล่าวเป็นภาษามนุษย์อย่างไพเราะจับใจว่าหงส์ที่ติดบ่วงนี้ไม่ใช่หงส์ธรรมดา  แต่เป็นพญาธตรฐราชสุพรรณหงส์ที่ประกอบด้วยศีลาจารวัตร  ไม่สมควรทำให้ตาย  สุมุขหงส์บอกว่าตนก็มีสีดังทองคำเหมือนกัน  ตนขอยอมสละชีวิตแทนพญาหงส์เพียงผู้เดียว  ถ้าต้องการอวัยวะส่วนใดก็จงเอาที่ตน  ถ้าต้องการให้ไปเป็นหงส์ระบำก็จงทำแก่ตน  หรือถ้าต้องการทรัพย์ก็จงนำพญาหงส์ไปขายเป็นๆ อย่าได้ฆ่า  เพราะจะทำให้ต้องตกนรก  แล้วสุมุขหงส์ก็กล่าวถึงภัยในนรก  เขมกเนสาทได้ฟังถ้อยคำอันไพเราะก็ชื่นชมที่สัตว์ยังมีมิตรธรรมต่อกันมากกว่ามนุษย์ 

สุมุขหงส์เสนาบดีเห็นว่านายเขมกเนสาทมีใจอ่อนโยนลงแล้วจึงกล่าวว่าพญาหงส์เป็นพระราชาผู้มีพระคุณต่อตนซึ่งเป็นเสนาบดี  ตนจงรักภักดีต่อพญาหงส์จึงไม่อาจละทิ้งไปในยามทุกข์ยาก  นายเนสาทกล่าวว่าจะปล่อยพญาหงส์เป็นรางวัลแก่สุมุขหงส์เสนาบดี  แล้วนายเนสาทก็ปลดพญาหงส์ออกจากบ่วงอุ้มขึ้นจากสระไปวางบนพื้นหญ้าแพรกอ่อน  ตักน้ำมาล้างโลหิตแล้วลูบคลำแผลนั้น  ด้วยอานุภาพความเมตตาของนายเขมกเนสาท  แผลจึงหายเป็นปกติ  สุมุขหงส์เสนาบดีเห็นว่านายเนสาทมีไว้ชีวิตตนและพญาหงส์  จึงคิดจะตอบแทนคุณ  นายเนสาทเล่าว่าพระนางเขมาปรารถนาจะฟังธรรมจากสุพรรณหงส์  พระราชาจึงสั่งให้ตนจับหงส์ให้ได้แล้วจะประทานลาภยศให้เป็นอันมาก  สุมุขหงส์เสนาบดีคิดว่าหากนายเนสาทปล่อยตนและพญาหงส์กลับไปที่เขาจิตรกูฏ  อานุภาพแห่งปัญญาของพญาหงส์ธตรฐและมิตรธรรมของตนก็จะไม่ปรากฏ  นายเนสาทจะไม่ได้ลาภยศ  พระราชาจะไม่ได้รับเบญจศีล  ทั้งพระนางเขมาก็จะไม่สมประสงค์  สุมุขหงส์เสนาบดีจึงบอกให้นายเนสาทพาตนและพญาหงส์ใส่กรงหามไปเฝ้าพระราชา  กรงหนึ่งขนาดใหญ่ทำด้วยเถาวัลย์อ่อนประดับดอกบัวขาวสำหรับพญาหงส์อยู่ด้านหน้า  อีกกรงหนึ่งขนาดเล็กกว่าประดับด้วยดอกบัวแดงสำหรับสุมุขหงส์เสนาบดีอยู่ด้านหลังและอยู่ต่ำกว่ากรงพญาหงส์ 

เมื่อนายเนสาทนำหงส์ทั้งสองไปถวาย  พระเจ้าสังยมะดีพระทัยมาก  ประทานรางวัลมากมายแก่นายเนสาท  นายเนสาททูลเล่าว่าจับสุพรรณหงส์ทั้งสองมาได้อย่างไร แล้วก็กล่าวสรรเสริญสุมุขหงส์เสนาบดีที่กลับมาช่วยพญาหงส์  พระราชาได้ฟังก็มีพระประสงค์จะฟังธรรมจากสุมุขหงส์เสนาบดี  สุมุขหงส์กล่าวว่าถ้าพระราชามั่นคงอยู่ในความสัตย์ตนจึงจะแสดงธรรม  เพราะที่แล้วมาพระราชาสั่งให้ขุดสระประกาศว่าให้เป็นเขตอภัยทาน  ไม่เบียดเบียนนกทั้งหลายที่มาลงหากิน  แต่แล้วพวกตนก็ต้องติดบ่วงที่ดักไว้  ถือว่าพระราชามีมุสาวาท  มีความโลภ  พระราชาตอบว่าจับหงส์มาเพราะต้องการฟังธรรม  สุมุขหงส์เสนาบดีจึงแสดงธรรมแด่พระราชา  แล้วขอให้ปล่อยพญาหงส์ธตรฐ  พระราชาปล่อยพญาหงส์ให้จับบนตั่งทองคำและให้สุมุขเสนาบดีจับที่เก้าอี้ทองคำ  แล้วเลี้ยงอาหารในภาชนะทองคำ  พญาหงส์เห็นความเลื่อมใสที่พระราชามีต่อตนและสุมุขหงส์เสนาบดีก็กล่าวปฏิสันถารถามทุกข์สุขของพระราชาและพระมเหสีรวมทั้งเหตุการณ์บ้านเมือง  พระเจ้าสังยมะกล่าวว่าพระองค์ดำรงอยู่ในทศพิธราชธรรม  บำเพ็ญทาน  ศีล  บริจาค  มีความซื่อตรง  ความไม่โกรธ  ความไม่เบียดเบียน  ฯลฯ มาตลอด  พญาหงส์โพธิสัตว์แสดงธรรมแก่พระราชาอยู่จนรุ่งเช้า  ถวายโอวาทไม่ให้ทรงประมาท  ให้ตั้งอยู่ในศีล 5  แล้วพญาหงส์กับสุมุขหงส์ก็กลับไปยังเขาจิตรกูฏ