สุวรรณสามเป็นตัวละครในเรื่องสุวรรณสามชาดก  มหานิบาต  ในนิบาตชาดก

ในอดีตกาลไม่ไกลจากนครพาราณสี   มีหมู่บ้านพรานอยู่ริมฝั่งแม่น้ำทั้งสองฝั่ง  หัวหน้าหมู่บ้านพรานทั้งสองเป็นสหายกัน  ได้สัญญากันไว้ตั้งแต่ยังหนุ่มว่าถ้าฝ่ายหนึ่งมีบุตร  อีกฝ่ายมีธิดาก็จะให้แต่งงานกัน  หัวหน้าพรานคนหนึ่งมีบุตรชายชื่อทุกูละ*  หัวหน้าพรานอีกคนหนึ่งมีบุตรสาวชื่อปาริกา*  ทุกูละและปาริกามาจากพรหมโลกผิวพรรณงดงามทั้งคู่  ทั้งสองคนไม่ฆ่าสัตว์  เมื่อบิดามารดาจะให้ทั้งสองแต่งงานกันตามสัญญา  ทั้งสองปฏิเสธเพราะไม่มีความปรารถนาในทางประเวณี  บิดามารดาของทั้งสองฝ่ายจึงถามบุตรของตนว่าจะทำอะไรต่อไป  ในเมื่อเกิดในสกุลเนสาท (พราน)  แต่ไม่ยอมฆ่าสัตว์  ไม่ยอมขายเนื้อ  ทุกูละและปาริกาจึงขออนุญาตบิดามารดาไปบวช  แล้วทั้ง 2 คนก็ไปป่าหิมพานต์อาศัยอยู่ใกล้แม่น้ำมิคสัมมตา*ซึ่งไหลลงมาจากหิมวันตประเทศแล้วไหลต่อไปแม่น้ำคงคา

พระอินทร์ทรงทราบว่าทั้งสองจะบวชจึงสั่งพระวิสสุกรรมเทพบุตรให้ไปเนรมิตบรรณศาลาและเครื่องบริขารสำหรับบรรพชิตให้  ทุกูละและปาริกาไปเห็นบรรณศาลาและเครื่องบริขารก็รู้ว่าพระอินทร์ประทานให้  จึงบวชเป็นดาบส  ดาบสินี อยู่เจริญเมตตาอาศัยอยู่ในที่นั้น  ฝูงสัตว์ทั้งหลายบริเวณนั้นก็มีเมตตาจิตต่อกันด้วยอานุภาพของดาบสทั้งสอง   วันหนึ่งพระอินทร์รู้ว่าดาบสทั้งสองจะตาบอดจึงลงมาบอกให้มีบุตร  และแนะนำให้ดาบสใช้มือลูบท้องนางดาบสินีเวลานางมีระดู  พระโพธิสัตว์จุติจากเทวโลกมาปฏิสนธิในครรภ์ของนาง  บุตรของดาบสนั้นมีผิวพรรณเหมือนทองคำ  บิดามารดาจึงให้ชื่อว่าสุวรรณสาม   สุวรรณสามได้รับการเลี้ยงดูอย่างดีจนอายุได้ 16 ปี

วันหนึ่งดาบสและดาบสินีไปหาผลไม้แล้วกลับที่พัก  เกิดฝนตก  ทั้งสองคนไปหลบฝนใต้ต้นไม้ที่ขึ้นอยู่บนจอมปลวก  น้ำฝนปนกลิ่นเหงื่อของคนทั้งสองไหลลงไปในจอมปลวกซึ่งมีอสรพิษอาศัยอยู่  อสรพิษโกรธพ่นลมออกมาถูกดวงตาทั้งสองข้างของดาบสและดาบสินี  ทำให้ทั้ง 2 คนตาบอด  เหตุที่ทั้ง 2 คนตาบอดนั้นเป็นเพราะบุรพกรรมของคนทั้งสอง  ในปางก่อนทั้งสองเป็นสามีภรรยากันอยู่ในตระกูลแพทย์  รักษาตาของผู้มีทรัพย์คนหนึ่ง  เมื่อรักษาหายแล้วชายผู้นั้นไม่จ่ายค่ารักษา  สามีโกรธมากปรึกษาภรรยาว่าควรทำอย่างไร  ภรรยาแนะนำว่าให้ปรุงยาอีกขนานหนึ่งให้ชายผู้นั้นป้ายนัยน์ตาเพื่อจะได้ตาบอด  สามีเห็นชอบจึงทำตามนั้น  ชายผู้นั้นก็ตาบอด  ทุกูละและปาริกาจึงต้องตาบอดในชาตินี้

สุวรรณสามออกตามหาบิดามารดาจนพบ  พากลับอาศรมปรนนิบัติอย่างดี  ทุกวันจะออกไปหาผลไม้  มีฝูงเนื้อติดตามแวดล้อม  มีฝูงกินนรมาช่วยเก็บผลไม้  เวลาเย็นสุวรรณสามจะใช้หม้อตักน้ำมาเตรียมไว้ให้บิดามารดา  ครั้งนั้นเมืองพาราณสีมีพระราชาทรงนามว่าปิลยักขราช*  เตรียมอาวุธแล้วเข้าป่าหิมพานต์เพื่อล่าเนื้อ  เสด็จมาถึงท่าที่สุวรรณสามตักน้ำ  ทอดพระเนตรเห็นรอยเท้าเนื้อเป็นอันมาก  จึงซ่อนพระองค์อยู่ในพุ่มไม้เตรียมธนูอาบยาพิษคอยทีอยู่  เมื่อถึงเวลาเย็นสุวรรณสามหาผลไม้มาไว้ในอาศรมแล้วก็นำหม้อไปตักน้ำ  มีหมู่เนื้อเป็นบริวารตามไป  สุวรรณสามวางหม้อบนหลังเนื้อ 2 ตัวที่เดินเคียงกันไปแล้วประคองหม้อไว้  พระเจ้าปิลยักขราชเห็นสุวรรณสามแล้วไม่แน่ใจว่าเป็นเทวดาหรือเป็นนาค  เนื่องจากที่ผ่านมาไม่เคยเห็นมนุษย์ในบริเวณนี้  จึงตัดสินใจยิงเพื่อจะได้ถามให้รู้เรื่อง  ลูกศรอาบยาพิษนั้นแทงทะลุกายสุวรรณสาม  ถึงกระนั้นสุวรรณสามก็ยังประคองหม้อน้ำไว้  วางหม้อน้ำแล้วนอนลงบนทรายไม่ได้แสดงความโกรธเคือง  แล้วถามว่าใครคือผู้ขาดเมตตาจิตมายิงตน  พระเจ้าปิลยักขราชจึงตอบว่าพระองค์เป็นใคร  แล้วถามชื่อ  สุวรรณสามบอกชื่อตนและบอกว่าบิดามารดาตาบอด  ตนจึงมาตักน้ำให้  สุวรรณสามคร่ำครวญเกรงว่าบิดามารดาจะอยู่ลำบาก  พระราชาฟังแล้วสำนึกผิดที่พระองค์ทำร้ายผู้ที่กตัญญูต่อบิดามารดา  จึงทรงสัญญาว่าจะปรนนิบัติบิดามารดาของสุวรรณสาม  สุวรรณสามชี้ทางให้ไปอาศรมของดาบสแล้วก็สลบไป

พระเจ้าปิลยักขราชเข้าพระทัยว่าสุวรรณสามสิ้นชีวิตแล้วก็ทรงโทมนัส  รำพันถึงความผิดของพระองค์  ขณะนั้นเทพธิดาชื่อพสุนธรี*อยู่ที่เขาคันธมาทน์*  นางเคยเป็นมารดาของพระโพธิสัตว์ในชาติหนึ่ง  จึงคอยเล็งดูสุวรรณสามโพธิสัตว์ด้วยความเสน่หาดังบุตรอยู่เป็นนิจ  วันที่เกิดเหตุเทพธิดาพสุนธรีไม่อยู่   เมื่อกลับมานางเห็นสุวรรณสามสลบอยู่ จึงเหาะมาพูดกับพระราชาโดยไม่สำแดงกายให้เห็นว่าพระองค์ทรงทำผิดมากเป็นกรรมอันหนักเท่ากับฆ่าทั้งสุวรรณสามและบิดามารดาของเขา  วิธีที่พระองค์จะไปสู่สุคติได้ก็คือการไปเลี้ยงดูบิดามารดาของสุวรรณสาม  แล้วพระราชาก็ทรงถือหม้อน้ำไปสู่อาศรมของทุกูลดาบส  ทุกูลดาบสฟังเสียงฝีเท้าแล้วรู้ว่าเป็นมนุษย์แต่ไม่ใช่สุวรรณสาม  พระราชาวางหม้อน้ำแล้วบอกว่าพระองค์เป็นพระราชาแห่งแคว้นกาสีชื่อปิลยักขราช  มาล่าเนื้อ   ดาบสก็เชิญให้เสวยผลไม้และดื่มน้ำ  พระราชาถามว่าใครเป็นผู้นำผลไม้และน้ำมาให้  เมื่อดาบสบอกชื่อว่าสุวรรณสาม  พระราชาจึงบอกว่าตนได้ฆ่าสุวรรณสามเสียแล้ว  ดาบสินีปาริกาได้ยินก็เข้ามาถาม  ทั้งสองคนคร่ำครวญถึงสุวรรณสาม  แต่ไม่ได้แสดงความโกรธเคืองพระราชา  พระราชาจึงสัญญาว่าจะทรงบำรุงเลี้ยงดาบสทั้งสองด้วยพระองค์เอง  ขอให้ถือว่าพระองค์เป็นประดุจบุตรไม่ใช่พระราชา  แต่ดาบสทั้งสองไม่ยินยอมให้พระราชาทำเช่นนั้น  เพียงแต่ขอให้ช่วยพาไปหาสุวรรณสาม  เมื่อทั้งหมดไปถึงที่สุวรรณสามนอนสลบอยู่  ดาบสช้อนศีรษะสุวรรณสามวางบนตัก  ส่วนดาบสินียกเท้าบุตรขึ้นวางบนตักแล้วพิไรรำพันด้วยความทุกข์โศก  ดาบสินีพิจารณาว่าร่างของบุตรยังอุ่นอยู่ก็รู้ว่าสลบเพราะยาพิษ  จึงทำสัจกิริยาขออำนาจผลแห่งการประพฤติธรรมของตนและของบุตรจงบันดาลให้พิษในตัวสุวรรณสามหายไป  ดาบสและเทพธิดาพสุนธรีต่างก็ทำสัจกิริยาด้วย  ขณะนั้นเกิดอัศจรรย์คือสุวรรณสามฟื้นขึ้น  ดาบสและดาบสินีก็มีดวงตาที่เห็นเป็นปกติ

พระเจ้าปิลยักขราชทรงเห็นอัศจรรย์ดังนั้นก็เลื่อมใส  สำนึกได้ว่าพระองค์เป็นผู้หลงผิด  จึงขอยึดสุวรรณสามเป็นสรณะ  สุวรรณสามถวายโอวาทด้วยทศพิธราชธรรม  ถวายเบญจศีล  พระราชาขอขมาโทษสุวรรณสามโพธิสัตว์แล้วเสด็จกลับพาราณสี  ทรงบำเพ็ญกุศลและรักษาศีลอยู่เป็นนิจ  ส่วนสุวรรณสามและบิดามารดาก็บำเพ็ญเพียรจนได้ฌานสมาบัติ  เมื่อสิ้นชีพก็ไปเกิดในพรหมโลก