TLD-003-4793

เสนบัณฑิต (ชื่อตัวละคร)

ทสัณณกชาดก   นิบาตชาดก  

เสนบัณฑิตเป็นตัวละครในเรื่องทสัณณกชาดก สัตตกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

ครั้งพระเจ้ามัททวะ*ครองราชสมบัติเมืองพาราณสี* พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในตระกูลพราหมณ์มีนามว่าเสนะ เมื่อเจริญวัยได้ไปศึกษาศิลปศาสตร์ที่เมืองตักสิลา เมื่อกลับบ้านเมืองได้เป็นขุนนางผู้ถวายอรรถธรรมแด่พระเจ้ามัททวะ คนทั้งหลายจึงเรียกว่าเสนบัณฑิต

เวลานั้นบุตรของปุโรหิตเห็นอัครมเหสีของพระเจ้ามัททวะมีรูปโฉมงดงามก็เกิดปฏิพัทธ์ กลับไปถึงบ้านก็นอนอดอาหารอยู่ พระเจ้ามัททวะไม่เห็นบุตรปุโรหิตเข้าเฝ้าก็ถามหา เมื่อทรงทราบเหตุก็อนุญาตให้มเหสีไปเป็นภรรยาบุตรปุโรหิต 7 วัน ในวันที่ 8 ให้นำมาคืน บุตรปุโรหิตกับอัครมเหสีพระเจ้ามัททวะอยู่ร่วมกันและมีจิตผูกพันกันอย่างมากจึงพากันหนีไปอยู่เมืองอื่น พระเจ้ามัททวะให้คนติดตามหาก็ไม่พบ พระองค์เสียพระทัยอาลัยมเหสีมากจนประชวรอาเจียนเป็นโลหิต ไม่มีแพทย์คนใดรักษาได้ เสนบัณฑิตรู้ว่าพระราชาประชวรเพราะโรคในพระทัยก็คิดหาทางรักษาเป็นการตอบแทนบุญคุณ โดยจัดมหรสพให้พระเจ้ามัททวะทอดพระเนตร นัดแนะกับบัณฑิตของพระเจ้ามัททวะอีก 2 คนคืออายุรบัณฑิต*และปุกกุสบัณฑิต*ให้ตอบคำถามของพระเจ้ามัททวะ เมื่อชายผู้หนึ่งแสดงการกลืนดาบ 33 เล่ม พระเจ้ามัททวะตรัสถามบัณฑิตทั้งสามว่ามีสิ่งใดที่ทำได้ยากกว่าการกลืนดาบหรือไม่ อายุรบัณฑิตทูลว่าการกล่าวคำยกสิ่งของให้แก่คนนั้นยากกว่าการกลืนดาบ พระเจ้ามัททวะระลึกถึงคำที่พระองค์กล่าวยกอัครมเหสีให้แก่บุตรปุโรหิตได้ว่าเป็นการกระทำที่ยาก ความเศร้าก็คลายลง ลำดับต่อไปพระเจ้ามัททวะถามว่ามีการกระทำอะไรที่ยากกว่าการกล่าวยกของให้แก่ผู้อื่น ปุกกุสบัณฑิตทูลว่าการรักษาวาจาที่กล่าวยกให้แล้วนั้นยากกว่า พระเจ้ามัททวะก็ทรงนึกได้ว่าพระองค์เอ่ยวาจายกมเหสีให้บุตรปุโรหิตไปแล้วจึงควรทำตามคำพูดนั้น ความเศร้าโศกก็คลายลงตามลำดับ

พระเจ้ามัททวะเห็นว่าเสนบัณฑิตเป็นปราชญ์ยิ่งกว่าผู้อื่นจึงตรัสถามว่าสิ่งใดที่ทำได้ยากกว่าการกลืนดาบ เสนบัณฑิตทูลว่าการให้ทานไม่ว่าน้อยหรือมากเป็นการดี ดังนั้นผู้ใดให้สิ่งของอันเป็นที่รักของตนแก่ผู้อื่นไปแล้วและไม่คิดถึงผลในภายหลัง ข้อนี้ยากกว่าการกลืนดาบ ยากกว่าการกล่าววาจายกของให้ผู้อื่น และยากกว่าการให้ของอันเป็นที่รัก พระเจ้ามัททวะฟังถ้อยคำของเสนบัณฑิตก็ทรงคิดได้ว่าพระองค์ประทานมเหสีให้บุตรปุโรหิตเองไม่มีใครบังคับ แล้วมาเดือดร้อนเพราะไม่อาจทำใจให้เป็นปกติได้ เมื่อมเหสีหนีไปแสดงว่าไม่รักใคร่อาลัยพระองค์ ดังนั้นจึงไม่ควรผูกพันกับนางอีกต่อไป ครั้นแล้วพระเจ้ามัททวะก็หมดความเศร้าโศกหายประชวรในที่สุด ตรัสสรรเสริญเสนบัณฑิตว่าเป็นปราชญ์แท้และประทานทรัพย์ให้เป็นอันมาก

เสาวณิต วิงวอน 

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

Attribution-NonCommercial-NoDerivs (CC BY-NC-ND)