โสนันทราชกุมารเป็นตัวละครในเรื่องโสนันทชาดก  ในปัญญาสชาดก เป็นโอรสองค์ที่ 2 ในบรรดาโอรส 7 องค์ของพระเจ้าธรรมมธุรราช*ผู้ครองเมืองพาราณสี*

ในเมืองพาราณสีมีบุตรเศรษฐีชื่อวุฒกุมาร*ซึ่งมีภรรยาชื่อสิปปธนี*บุตรสาวของชายเข็ญใจผู้ซึ่งอาศัยอยู่ในบ้านของเศรษฐี  วันหนึ่งวุฒกุมารโกรธนางสิปปธนีจึงบริภาษนางว่าเป็นหญิงเข็ญใจ อยากได้ตนเป็นสามีเพราะหวังสมบัติ นางสิปปธนีน้อยใจจึงตั้งสัตยาธิษฐานว่าหากทารกในครรภ์นางมีวาสนาขออย่าได้อยู่ในตระกูลนี้และขอให้ออกมาทางปากนาง อย่าได้กำเนิดตามปกติ   ด้วยอานุภาพของสัตยาธิษฐาน พระอินทร์จึงแปลงกายมาเป็นนกกางเขนเข้าไปในครรภ์ทางจมูกและคาบทารกออกมาทางปากของนางสิปปธนีนำไปไว้ในดอกบัวในป่าหิมพานต์  วิสุทธดาบส*เก็บทารกมาเลี้ยงให้ชื่อว่าปทุมาวดี*โดยให้ดื่มน้ำนมและกินอาหารทางนิ้วของดาบส  เมื่อนางปทุมาวดีเติบใหญ่เป็นหญิงงาม วิสุทธดาบสไม่อยากเป็นที่ครหาว่ามีหญิงงามอาศัยอยู่ด้วย พระอินทร์รู้จึงให้เวสสุกรรมเทพบุตรลงมาเนรมิตเรือนซึ่งจารึกชื่อนางปทุมาวดีไว้  วิสุทธดาบสจึงให้นางปทุมาวดีอยู่ที่เรือนเนรมิตนี้

วันหนึ่งกบิลราชกุมาร*ผู้เป็นเชษฐาชวนโสนันทราชกุมารออกล่าสัตว์ในป่า   รุกขเทวดาเห็นโสนันทราชกุมารมีรูปงามเหมาะกับนางปทุมาวดีผู้มีความงามพร้อมและมีกำเนิดพิเศษจึงช่วยให้โสนันทราชกุมารได้พบนาง  โดยแปลงองค์เป็นกวางทองวิ่งผ่านโสนันทราชกุมารเพื่อนำทางไปยังเรือนของนางปทุมาวดี   เมื่อทั้งสองได้พบกันต่างก็มีใจปฏิพัทธ์ และได้ครองคู่กันอยู่ในเรือนอย่างมีความสุข

ส่วนกบิลราชกุมารก็ตามหาอนุชา  เมื่อไม่พบก็กลับไปทูลพระบิดามารดา  ทั้งสองพระองค์ทรงกระทำพลีกรรม รักษาศีล และทำทานโดยหวังว่าผลของการทำกุศลต่างๆ นี้จะช่วยให้โสนันทราชกุมารปลอดภัย

ฝ่ายโสนันทราชกุมารอยู่กับนางปทุมาวดีได้ระยะหนึ่ง ก็ทรงคิดถึงพระบิดามารดาจึงลานางกลับเมือง โดยทรงสัญญาว่าจะกลับมารับนางภายใน 10 วัน  เมื่อโสนันทราชกุมารกลับมาถึงเมืองพาราณสีได้ทูลเรื่องของนางปทุมาวดีให้พระบิดามารดาทราบ ทั้งสองพระองค์ก็ออกไปรับนางเข้าเมือง

พระเจ้าธรรมมธุรราชไปสู่ขอนางปทุมาวดีจากวิสุทธดาบส   พระดาบสยกนางให้โดยขอว่าอย่าให้นางปทุมาวดีเป็นอนุภรรยา หากมีหญิงอื่นกล่าวโทษนางขอให้ทรงพิจารณาโทษและถ้ามีโทษจริง ขอให้ทรงกระทำดังนี้ ครั้งที่ 1 ให้โอวาท ครั้งที่ 2 บริภาษ และครั้งที่ 3 ประหาร พระเจ้าธรรมมธุรราชก็ทรงตกลงตามนั้น  และเมื่อกลับถึงเมืองพาราณสีก็ทรงอภิเษกโสนันทราชกุมารกับนางปทุมาวดี

ฝ่ายนางกาลกัณณี*ชายาของกบิลราชกุมารซึ่งหลงรักโสนันทราชมานานแล้วเกิดริษยานางปทุมาวดี   จึงคิดกำจัดกบิลราชกุมารและนางปทุมาวดี ด้วยการใส่สารหนูลงไปในอาหารของกบิลราชกุมาร กบิลราชกุมารจึงสิ้นพระชนม์  นางกาลกัณณีแสร้งทำเศร้าโศกเสียใจแล้วขอให้บรรดาอนุชาของกบิลราชกุมารมาเฝ้าพระศพ จนวันที่ 5 นางขอให้โสนันทราชกุมารมาเฝ้าพระศพบ้าง โสนันทราชกุมารเสด็จมาพร้อมกับนางปทุมาวดี    ตกดึกเมื่อทุกคนหลับแล้ว นางกาลกัณณีสบโอกาสจึงตัดนิ้วจากพระศพมา 1 นิ้ว แล้วนำไปใส่ไว้ที่มวยผมของนางปทุมาวดี

วันรุ่งขึ้นมีพิธียกพระศพขึ้นกุฏาคาร เหล่าหญิงในราชสำนักพากันสยายผมร่ำไห้ เว้นแต่นางปทุมาวดีที่ไม่รู้ธรรมเนียม นางกาลกัณณีจึงทูลขอให้พระเจ้าธรรมมธุรราชสั่งนางปทุมาวดีให้สยายผมตามประเพณี  นิ้วพระศพจึงร่วงลงมา   นางกาลกัณณีประกาศแก่มหาชนว่านางปทุมาวดีเป็นรากษสและที่นำนิ้วพระศพไปซ่อนไว้ก็เพื่อเอาไว้เคี้ยวกิน  พระเจ้าธรรมมธุรราชได้แต่ทรงนิ่งเฉยไม่ได้ทรงสอบสวนใดๆ นางกาลกัณณีจึงทูลยุยงให้ประหารนางปทุมาวดีเสียแต่พระเจ้าธรรมมธุรราชไม่ยอมประหาร   ให้ส่งนางคืนวิสุทธดาบส  นางกาลกัณณีพอใจที่นางปทุมาวดีต้องพรากจากโสนันทราชกุมาร

อำมาตย์ 4 คนที่ได้รับคำสั่งนำนางปทุมาวดีไปส่งยังสำนักของวิสุทธดาบสพากันไปทูลโสนันทราชกุมารเพื่อหาทางแก้ไขแต่โสนันทราชกุมารตรัสว่าให้ทำตามคำสั่งของพระบิดา ทำให้นางปทุมาวดีเสียใจมาก  เมื่อนางปทุมาวดีจากไปแล้ว โสนันทราชกุมารก็เสียพระทัย นางกาลกัณณีจึงเข้าไปปลอบโยน จนในที่สุดนางก็สมปรารถนาได้เป็นชายาของโสนันทราชกุมาร

ฝ่ายนางปทุมาวดีเมื่ออำมาตย์ทั้งสี่พาออกมาถึงป่าก็ขอให้ปล่อยนางแล้วให้แหวนแก่อำมาตย์ทั้งสี่คนละวง  จากนั้นก็กระทำสัตยาธิษฐานว่าหากนางเป็นรากษสจริงก็ขอให้พระแม่ธรณีเปิดช่องให้นางลงไปแต่ถ้าไม่ใช่ขอให้บริเวณนั้นกลายเป็นสวนรื่นรมย์  ผู้ใดเป็นคนบาปกินผลไม้ในสวนก็จะรู้สึกขม  ผู้ใดเป็นคนดีกินแล้วจะรู้สึกหวาน  อีกทั้งขอให้ร่างกายของนางจงเป็นศาลา มือและเท้าเป็นเสาศาลา ท้องเป็นกระดานพื้น หลังและคอเป็นช่อฟ้า ซี่โครงและกระดูกเป็นกลอน กะโหลกศีรษะเป็นหน้าต่าง ผมและขนเป็นหญ้าคาคลุมหลังคา เนื้อหนังและเอ็นเป็นฝา หูเป็นลูกนกแขกเต้า และตาทั้งสองเป็นแม่นกแขกเต้า

สิ้นคำอธิษฐานร่างกายของนางปทุมาวดีก็กลายเป็นศาลาซึ่งมีนกแขกเต้าแม่ลูกพูดคุยกันอยู่   เมื่อผู้ใดผ่านมาก็จะได้ยินนกทั้งสองคุยกันเรื่องประวัติชีวิตของนางปทุมาวดีตั้งแต่กำเนิดจนถึงถูกใส่ร้ายว่าเป็นรากษส   มหาชนที่ผ่านมาได้อาศัยศาลาแล้วต่างก็กลับไปเล่าขานต่อๆ กัน จนเล่าลือไปจนถึงในวังและรู้ถึงพระเจ้าธรรมมธุรราช พระองค์พร้อมกับมเหสีและพระโอรสทั้งหมดต้องการพิสูจน์ความที่เล่าลือ  จึงเสด็จไปที่ศาลา

เมื่อถึงศาลาทุกคนพากันเก็บผลไม้กินกันอย่างเบิกบานเว้นแต่นางกาลกัณณีที่กินผลไม้แล้วมีรสขม   เมื่อพระเจ้าธรรมมธุรราชเข้าไปในศาลาก็ได้ฟังเรื่องราวเกี่ยวกับนางปทุมาวดีจากนกแขกเต้าทั้งสอง   พระองค์จึงทรงไต่สวนนางกาลกัณณี นางรับสารภาพ  จึงทรงลงโทษด้วยการให้นางกินสารหนูจนสิ้นใจตายและจัดสถานที่ต้อนรับนางปทุมาวดีตามคำแนะนำของนกแขกเต้า พร้อมทั้งกล่าวเชิญนางปทุมาวดีและขอขมานาง  สิ้นคำขอขมา ศาลา และนกแขกเต้าก็อันตรธานไป นางปทุมาวดีปรากฏกายขึ้น   โสนันทราชกุมารเห็นนางก็ดีพระทัยยิ่ง พระเจ้าธรรมมธุรราชก็จัดการอภิเษกให้อีกครั้ง ณ ที่แห่งนั้น และเมื่อเสด็จกลับถึงพระนครแล้วก็ทรงมอบราชสมบัติให้โสนันทราชกุมารแล้วทรงออกบวช   ต่อมานางปทุมาวดีให้กำเนิดโอรสนามว่าปทุมโสนกุมาร*

โสนันทราชเป็นพระราชาที่ฝักใฝ่ในธรรมยิ่ง ทรงให้สร้างทานศาลาไว้ 6 แห่ง ทั้งยังทรงสั่งสอนให้ประชาชนอยู่ในศีลธรรม  เมื่อย่างเข้าสู่วัยชราโสนันทราชกับนางปทุมาวดีออกบวชในป่าหิมพานต์  เจริญพรหมวิหาร 4 ทรงฌานสมาบัติ เมื่อสิ้นอายุได้ไปเกิดยังพรหมโลก ส่วนปทุมโสนราชก็ครองเมืองพาราณสีด้วยทศพิธราชธรรม