โสมทัตเป็นตัวละครในเรื่องโสมทัตตชาดก ทุกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัต*แห่งเมืองพาราณสี* พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในตระกูลพราหมณ์แห่งแคว้นกาสิกรัฐ* ครั้นเจริญวัยได้ไปศึกษาศิลปศาสตร์ที่เมืองตักสิลา เมื่อเรียนสำเร็จกลับมาบ้าน เห็นว่าบิดามารดาเป็นผู้ยากไร้ จึงลาไปถวายตัวอยู่กับพระเจ้าพรหมทัตเพื่อจะได้ยกฐานะของตระกูล พระเจ้าพรหมทัตเห็นความอุตสาหะในการทำงานของโสมทัตกุมารก็พอพระทัยจึงตั้งให้เป็นคนสนิท

วันหนึ่งพราหมณ์บิดาบอกโสมทัตกุมารว่าโคที่ใช้ทำนาซึ่งเดิมมีอยู่ 2 ตัวนั้น บัดนี้ตายไปตัวหนึ่ง ขอให้ช่วยทูลขอโคจากพระเจ้าพรหมทัต โสมทัตเห็นว่าตนเพิ่งรับราชการได้ไม่นานไม่ควรทูลขอ จึงบอกให้บิดาเป็นผู้ขอเอง แต่พราหมณ์บิดาเป็นคนตกประหม่า เมื่ออยู่ต่อหน้าคนอื่นมักพูดผิดๆ ถูกๆ โสมทัตจึงพาบิดาไปที่ป่าช้าชื่อวีรณถัมภกะ* นำหญ้ามาผูกเป็นฟ่อน สมมุติให้เป็นพระราชาและเสนาบดี แล้วสอนว่าเมื่อพบพระราชากับเสนาบดีให้พูดและทำกิริยาเช่นใด ครั้นฝึกซ้อมอยู่ประมาณ 1 ปี พราหมณ์บิดาก็จดจำได้ขึ้นใจ

โสมทัตกุมารพาพราหมณ์บิดาไปเฝ้าพระเจ้าพรหมทัต เมื่อจะทูลขอโคบิดาก็เกิดประหม่ากลับทูลขอให้พระราชานำโคของตนไป พระเจ้าพรหมทัตทรงพระสรวล ตรัสสัพยอกโสมทัตกุมารว่า “โคในเรือนของเจ้าเห็นจะมีมากเหลือประมาณกระมัง” โสมทัตกุมารจึงตอบว่า “ถ้าพระองค์พระราชทานแล้วก็จักมีเป็นอันมาก” พระเจ้าพรหมทัตพอพระทัย ประทานโค 6 ตัวให้พราหมณ์บิดา และประทานบ้านเป็นรางวัลแก่โสมทัตกุมาร ระหว่างนั่งรถเทียมม้ากลับบ้าน โสมทัตกุมารพูดกับพราหมณ์บิดาว่าคนไม่มีปัญญาแม้เพียรท่องจำก็ไร้ประโยชน์ บิดาจึงบอกว่าผู้ขอนั้นบางทีก็ได้ทรัพย์และบางทีก็ไม่ได้ทรัพย์