โสมนัสกุมารเป็นตัวละครในเรื่องโสมนัสสชาดก วีสตินิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

ในแผ่นดินพระเจ้าเรณู*แห่งอุดรปัญจาลนคร* ดาบสตนหนึ่งชื่อมหารักขิตะ*อยู่ในป่าหิมพานต์ มีดาบสเป็นบริวาร 500 ตน วันหนึ่งพาบริวารเข้าไปในเมืองเพราะต้องการเสพอาหารรสต่างๆ เมื่อเข้าไปอาศัยอยู่ในอุทยานแล้วก็เที่ยวภิกขาจารไปจนถึงราชวัง พระเจ้าเรณูทรงเลื่อมใสในอิริยาบถของหมู่ดาบส จึงให้นิมนต์เข้าไปฉันอาหารในวังทุกวัน ครั้นสิ้นฤดูฝน มหารักขิตดาบสจึงพาบริวารกลับไปยังป่าหิมพานต์ ขณะที่พักระหว่างทางเหล่าดาบสสนทนากันว่าน่าเสียดายที่พระเจ้าเรณูไม่มีโอรสสืบราชสกุล มหารักขิตดาบสเพ่งญาณดูรู้ว่าเทพบุตรองค์หนึ่งจะมาปฏิสนธิในครรภ์พระนางสุธัมมาราชเทวี*มเหสีของพระเจ้าเรณู ดาบสตนหนึ่งได้ยินเช่นนั้นก็คิดจะกลับเข้าไปอยู่ในวัง จึงแสร้งทำเป็นป่วยไม่อาจเดินทางไปพร้อมกับเหล่าดาบสได้ เมื่อทุกคนเดินทางไปแล้ว กุหกดาบส (ดาบสผู้พูดปด) ก็ย้อนกลับไปเฝ้าพระเจ้าเรณูและทูลว่าได้พิจารณาด้วยทิพจักษุแล้วรู้ว่าจะมีเทพบุตรมาปฏิสนธิในครรภ์พระมเหสี พระเจ้าเรณูโปรดให้กุหกดาบสพำนักอยู่ในอุทยาน แล้วทรงอุปถัมภ์อย่างดี ตั้งแต่นั้นมาดาบสผู้นั้นซึ่งได้นามว่าทิพจักขุกะ*ก็แอบปลูกผักผลไม้จำหน่ายแก่ชาวบ้านจนมีเงินทองมากมาย

ต่อมาพระโพธิสัตว์จุติจากดาวดึงส์มาปฏิสนธิในครรภ์พระนางสุธัมมาราชเทวี มีพระนามว่าโสมนัสกุมาร ครั้งหนึ่งพระเจ้าเรณูไปปราบจลาจลที่ชายแดน ทรงสั่งให้โสมนัสกุมารซึ่งขณะนั้นมีชันษา 7 ปี ดูแลทิพจักขุกดาบสแทนพระองค์ เมื่อโสมนัสกุมารไปเยี่ยมดาบสที่อุทยาน เห็นนุ่งผ้าหยักรั้งถือหม้อน้ำรดน้ำผักอยู่ก็รู้ว่าดาบสผู้นี้มิได้ปฏิบัติธรรม มัวแต่ปลูกผักขาย เพื่อให้ดาบสละอายใจจึงทรงเรียกดาบสว่าคหบดีพ่อค้าขายผัก แล้วมิได้ทรงทำความเคารพ ฝ่ายทิพจักขุกดาบสเห็นว่าโสมนัสกุมารเป็นอริกับตน และอาจทูลพระราชาว่าตนลอบปลูกผักขายจึงคิดจะกำจัด เมื่อพระเจ้าเรณูเสด็จกลับมา ทิพจักขุกดาบสก็ทำลายข้าวของในบรรณศาลา เอาน้ำมันทาตัวแล้วเอาผ้าคลุมหัวนอนอยู่เหมือนมีความทุกข์หนัก พระเจ้าเรณูเสด็จมาเยี่ยม เห็นสภาพเช่นนั้นก็ตรัสถาม ทิพจักขุกดาบสทูลว่าโสมนัสกุมารพาบริวารมาทำร้ายตน พระเจ้าเรณูหลงเชื่อ กริ้วพระกุมารมาก และสั่งให้จับไปประหาร โสมนัสกุมารจึงทูลว่าที่พระองค์ไม่เคารพดาบสก็เพราะดาบสประพฤติผิดคลองธรรม แล้วทูลขอให้พระเจ้าเรณูเรียกชาวบ้านที่ขายผักมาซักถาม ทุกคนทูลว่าได้รับซื้อผักผลไม้จากดาบส โสมนัสกุมารจึงเข้าไปในบรรณศาลาค้นได้ห่อเงินที่ได้จากการขายผักแล้วนำไปถวายพระเจ้าเรณูให้เห็นเป็นหลักฐาน พระเจ้าเรณูจึงทรงยอมรับว่าดาบสประพฤติผิดจริง โสมนัสกุมารเห็นว่าพระบิดาทรงหลงเชื่อคนได้ง่ายเช่นนั้นก็ไม่อยากจะอยู่ในราชสำนักต่อไปจึงทูลลาไปบวช แม้พระบิดาจะทรงทัดทานอย่างไรก็ไม่เปลี่ยนใจ โสมนัสกุมารได้แสดงธรรมถวายพระบิดาแล้วทูลลาพระบิดามารดาไปบวชเป็นดาบสอยู่ในป่าหิมพานต์ มีบรรณศาลาที่พระวิสสุกรรมสร้างถวาย และมีเหล่าเทพยดาผลัดกันมาดูแลจนพระกุมารมีชันษาได้ 16 ปี ต่อมาได้บำเพ็ญธรรมจนได้ฌานอภิญญา เมื่อสิ้นพระชนม์ก็ได้ไปเกิดในพรหมโลก