ท้าวหลวิราชเป็นตัวละครในนิทานเรื่องโคบุตร เป็นเจ้าเมืองกาหลง* มีธิดาชื่ออำพันมาลา*

เมื่อนางอำพันมาลาไปเข้าเฝ้าท้าวหลวิราช ท้าวหลวิราชสังเกตเห็นว่าผิวพรรณของนางไม่สดใสงดงามเหมือนแต่ก่อน ก็สงสัยว่าจะมีชายแอบมาอยู่ร่วมกับนาง จึงสั่งให้เสนาผู้มีอาคมทำอุบายผูกหุ่นยักษ์พยนต์คอยจับชายชู้ของพระธิดา เสนาเสกเชือกเป็นแท่นบรรทม มัดหญ้าเสกเป็นยักษ์พยนต์แล้วแปลงให้เป็นกลองและสั่งยักษ์ว่าหากชายใดมาร่วมสมกับนางอำพันมาลาให้ตีกลองขึ้นแล้วจับชายนั้นมัดไว้ เสนานำแท่นบรรทมไปถวายท้าวหลวิราชเพื่อประทานแก่นางอำพันมาลา

นางอำพันมาลาให้เปลี่ยนแท่นบรรทมแทนของเดิม แล้วรอเวลาค่ำที่จะได้อยู่ร่วมกับโคบุตร* ฝ่ายท้าวหลวิราช เหล่าอำมาตย์ และทหารก็รอฟังเสียงกลองอยู่ในท้องพระโรง พอพลบค่ำเมื่อโคบุตรเข้าหานางอำพันมาลา ยักษ์พยนต์ประโคมมโหรีทำให้ทั้งสองต้องมนตร์หลับไป แล้วยักษ์ก็ตีกลองส่งสัญญาณและพยายามมัดตัวโคบุตรไว้ แต่เทพอาวุธของโคบุตรก็ตัดเชือกและทำลายหุ่นยักษ์พยนต์ได้

โคบุตรให้เสนาไปทูลท้าวหลวิราชว่าตนจะพานางอำพันมาลาไปอภิเษกที่เมืองพาราณสี* แล้วอุ้มนางเหาะจากไป ท้าวหลวิราชกริ้วให้จัดทัพตามไปรบกับโคบุตร แต่เสนาทูลทัดทานว่าโคบุตรมีฤทธิ์มากยากที่จะมีผู้ใดต่อกรได้ อีกทั้งโคบุตรยังเป็นเชื้อวงศ์กษัตริย์จึงเหมาะสมและคู่ควรกับนางอำพันมาลา ท้าวหลวิราชเสียใจมาก ให้โหรทำนายดวงชะตาของนางอำพันมาลา เมื่อรู้ว่านางจะได้กลับคืนสู่บ้านเมือง ก็คลายความกังวลและรอคอยธิดาอยู่ที่เมืองด้วยความโศกเศร้า