หัตถาจารย์เป็นตัวละครในเรื่องสังคามาวจรชาดก ทุกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

พระโพธิสัตว์เกิดในตระกูลนายหัตถาจารย์เป็นคนฝึกช้าง ครั้นศึกษาศิลปะการฝึกช้างสำเร็จแล้ว ก็ได้ฝึกช้างพระที่นั่งมงคลหัตถีของพระราชาผู้เป็นศัตรูกับพระเจ้าพรหมทัต*แห่งเมืองพาราณสีให้ชำนาญในการสงคราม

วันหนึ่งพระราชานั้นประสงค์ที่จะเข้าตีเมืองพาราณสีเพื่อยึดราชสมบัติ จึงได้เตรียมทัพใหญ่และให้นายหัตถาจารย์ตามเสด็จไปด้วย พระราชาทรงช้างยกทัพหลวงไปล้อมเมืองพาราณสีแล้วส่งสารไปถึงพระเจ้าพรหมทัตให้ทรงมอบราชสมบัติถวาย พระเจ้าพรหมทัตตอบกลับมาว่าจะต่อสู้ แล้วเกณฑ์คนขึ้นรักษากำแพงประตูหอรบเตรียมต่อสู้อย่างเต็มที่

พระราชาจึงยกทัพเข้าไป แต่ช้างมงคลหัตถีเห็นทหารพุ่งอาวุธต่างๆ เข้าใส่และเทของร้อนออกมาเป็นจำนวนมากก็กลัวตายจึงถอยหนี นายหัตถาจารย์กล่าวแก่ช้างนั้นว่า ช้างเป็นผู้หาญกล้าในการสงครามและขณะนี้ได้เข้าใกล้ประตูแล้วจึงไม่ควรถอย ควรจะทำลายกำแพงพังประตูเมืองให้ได้ ช้างมงคลหัตถีได้ฟังก็เชื่อ จึงหันกลับไปทลายกำแพงเมือง ทำให้พระราชาผู้เป็นศัตรูของพระเจ้าพรหมทัตเข้ายึดเมืองพาราณสีได้