หัตถิปาลกุมารเป็นตัวละครในเรื่องหัตถิปาลชาดก  วีสตินิบาต  ในนิบาตชาดก  เป็นพระโพธิสัตว์

พระเจ้าเอสุการีราช*แห่งเมืองพาราณสีมีพราหมณ์ปุโรหิตผู้หนึ่งเป็นสหายมาตั้งแต่วัยเยาว์ ทั้งสองยังไม่มีผู้สืบสกุล  วันหนึ่งพระราชาทรงตกลงกับปุโรหิตว่าหากปุโรหิตมีบุตรแต่ฝ่ายเดียว  พระองค์ก็จะยกราชสมบัติให้บุตรปุโรหิตนั้น  แต่หากพระองค์มีโอรสแต่ฝ่ายเดียว พระโอรสก็จะได้ครอบครองสมบัติของปุโรหิต  ต่อมาปุโรหิตเห็นหญิงเข็ญใจคนหนึ่งเดินมากับบุตรชาย 7 คน จึงถามว่าทำอย่างไรจึงมีบุตรชายมากเช่นนั้น  หญิงผู้นั้นไม่รู้จะตอบอย่างไร  พอดีเหลือบไปเห็นต้นไทรข้างประตูวังจึงตอบไปว่าได้บวงสรวงขอบุตรจากเทพารักษ์ต้นไทร  ปุโรหิตได้ฟังก็ลงไปเขย่าต้นไทรและกล่าวโทษว่าพระราชาทรงสละทรัพย์ให้คนมาทำพลีกรรมแก่เทพารักษ์ต้นไทรทุกปี แต่เทพารักษ์ไม่รู้จักบุญคุณ ไม่ให้โอรสแก่พระองค์  ส่วนหญิงเข็ญใจไม่ได้ทำอะไรให้เลยกลับได้บุตรถึง 7 คน แล้วปุโรหิตก็ข่มขู่ว่าหากไม่ให้โอรสแก่พระราชาภายใน 7 วันจะให้คนมาโค่นต้นไทรเสีย  เทพารักษ์ร้อนใจจึงไปเฝ้าท้าวจาตุมหาราช  เมื่อท้าวจาตุมหาราชไม่อาจช่วยได้ เทพารักษ์ก็ไปทูลขอจากท้าวสักกเทวราช  ขณะนั้นในดาวดึงส์มีเทพบุตร 4 องค์ ซึ่งชาติก่อนเป็นช่างทอผ้าในเมืองพาราณสี เมื่อขายผ้าทอแล้วแบ่งทรัพย์เป็น 5 ส่วน ใช้จ่าย 4 ส่วนและทำบุญ 1 ส่วน เมื่อตายแล้วจึงได้ไปเกิดในดาวดึงส์  ท้าวสักกเทวราชบัญชาให้เทพบุตรทั้ง 4 องค์ลงมาเกิดในครรภ์มเหสีพระเจ้าเอสุการีราช  เทพบุตรทูลว่าไม่ประสงค์จะเกิดในราชสกุล แต่จะขอเกิดในสกุลพราหมณ์ปุโรหิต เพื่อจะได้ออกบวชเมื่อเจริญวัย  เมื่อครบกำหนด 7 วันที่ปุโรหิตคาดโทษไว้แก่เทพารักษ์ต้นไทร  ปุโรหิตก็ไปเขย่าต้นไทรแล้วทวงขอโอรสแก่พระราชา  เทพารักษ์ปรากฏกายแล้วบอกว่าจะให้บุตร 4 คนแก่ปุโรหิตเอง และบุตรนั้นเมื่อเติบโตก็จะออกบวชทั้ง 4 คน  ปุโรหิตไม่อยากให้บุตรออกบวช  เมื่อบุตรถือกำเนิดก็มอบให้ผู้อื่นไปเลี้ยงดู  บุตรคนแรกชื่อหัตถิปาลอยู่กับคนเลี้ยงช้าง  คนที่ 2 ชื่ออัสสปาล*อยู่กับคนเลี้ยงม้า  คนที่ 3 ชื่อโคปาล*อยู่กับคนเลี้ยงวัว  คนที่ 4 ชื่ออัชปาล*อยู่กับคนเลี้ยงแพะ ปุโรหิตพยายามกีดกันมิให้มีบรรพชิตเข้ามาอยู่ใกล้เพราะเกรงว่ากุมารจะพากันบวชตาม  ในเมืองจึงไม่มีบรรพชิตแม้แต่รูปเดียว  กุมารทั้งสี่จึงเติบโตขึ้นเป็นคนหยาบช้า เที่ยวแย่งชิงสิ่งของของผู้อื่น  เมื่อหัตถิปาลกุมารมีอายุได้ 16 ปี พระเจ้าเอสุการีก็คิดจะยกราชสมบัติให้ตามที่สัญญาไว้กับปุโรหิต แต่ก็ประสงค์จะทดสอบก่อนว่าหัตถิปาลกุมารยินดีในราชสมบัติหรือไม่  พระราชากับปุโรหิตจึงปลอมเป็นฤๅษีเที่ยวภิกขาจารไปที่หน้าบ้านหัตถิปาลกุมาร  หัตถิปาลกุมารต้อนรับฤๅษีทั้งสองอย่างดีเพราะเข้าใจว่าเป็นฤๅษีมาจากป่าหิมพานต์  ฤๅษีปุโรหิตบอกความจริงว่าต้องการลองใจกุมารว่าจะยินดีในเพศบรรพชิตหรือไม่  หัตถิปาลกุมารยืนยันว่าตนจะบวชแน่นอน  เมื่อกล่าวคติธรรมแด่พระราชาและปุโรหิตถึงเรื่องความไม่เที่ยงแท้ของสังขารแล้ว หัตถิปาลกุมารก็ออกบรรพชา โดยมีมหาชนชาวพาราณสีทิ้งบ้านเรือนออกบวชตามเป็นจำนวนมาก

ฝ่ายพระเจ้าเอสุการีกับปุโรหิตเมื่อไม่อาจยับยั้งหัตถิปาลกุมารได้ ก็ใช้อุบายเดิมไปลองใจอัสสปาลกุมาร  หากยินดีในราชสมบัติก็จะให้ครองราชย์ต่อไป  อัสสปาลกุมารตอบปฏิเสธแล้วออกบรรพชาเช่นเดียวกับพี่ชาย  พระราชากับปุโรหิตจึงไปลองใจโคปาลกุมารและอัชปาลกุมารตามลำดับ  แต่ทั้งสองก็ปฏิเสธและออกบรรพชาเช่นเดียวกัน เมื่อบุตรทั้ง 4 คนออกบรรพชาหมดแล้ว ปุโรหิตก็ใคร่ครวญว่าตนเหมือนต้นไม้ที่ทิ้งกิ่งทิ้งใบหมดเหลือแต่ลำต้น  ต่อไปก็จะยืนต้นตายเป็นตอไม้  สมควรจะออกบวชบ้างจึงจะดี  แล้วปุโรหิตก็ชวนภรรยาและพราหมณ์อีก 60,000 ออกบวชพร้อมกัน  ครั้นพระเจ้าเอสุการีทรงทราบว่าปุโรหิตพาบริวารทิ้งสมบัติออกบวชกันหมด ก็ให้ราชบุรุษไปขนทรัพย์สินของปุโรหิตมาเก็บไว้ในพระคลัง  พระมเหสีเห็นว่าพระราชาทำเช่นนั้นเหมือนเก็บเอาก้อนเขฬะที่เขาถ่มทิ้งมาไว้กับตน  พระนางจึงให้คนไปนำเนื้อสุนัขและเนื้อโคมากองไว้ที่หน้าพระลาน  ฝูงแร้งเห็นกองเนื้อก็ลงมากิน  แร้งที่มีปัญญากินอิ่มแล้วก็สำรอกออกเพื่อให้ตัวเบาบินไปได้  ส่วนแร้งที่โง่เขลากินจนอิ่มและตัวหนักมากไม่อาจบินพ้นตาข่ายที่เขาวางดักไว้ได้  พระมเหสีจึงให้จับแร้งนั้นไปให้พระราชาทอดพระเนตรแล้วทูลอธิบายเหตุแห่งหายนะของแร้ง  พระราชาได้ทรงฟังก็ตกพระทัยจึงเสด็จออกบรรพชา  ฝ่ายพระมเหสีและข้าราชบริพาร ตลอดจนชาวเมืองต่างก็พากันออกบวชด้วย  กษัตริย์ต่างเมืององค์หนึ่งเห็นเมืองพาราณสีร้างผู้คน มีแต่สมบัติเกลื่อนอยู่เช่นนี้ก็ทรงรำพึงว่าบรรพชานี้ดีแท้  พระราชาจึงทรงละราชสมบัติออกผนวชได้  กษัตริย์องค์นั้นจึงพาไพร่พลออกบรรพชาตาม  ทุกคนพากันไปอยู่ที่สำนักของหัตถิปาลดาบสซึ่งท้าวสักกเทวราชให้วิสสกรรมเทวบุตรลงมาสร้างอาศรมให้ที่ป่าหิมพานต์