หัศกัณฐมัจฉาเป็นตัวละครในนิทานเรื่องโคบุตร มีหน้าและกายเป็นยักษ์  หางเป็นปลา  มี 20 กร อาศัยอยู่ในถ้ำใต้บาดาล ครอบครองอาณาเขต 19 โยชน์

วันหนึ่งหัศกัณฐมัจฉาออกจากถ้ำไปหาปลา ขณะกำลังว่ายน้ำจับปลากินอยู่ เห็นโคบุตร*และอรุณกุมาร*เหาะผ่านมาจึงเข้าต่อสู้หมายสังหาร โคบุตรขว้างธำมรงค์ซึ่งเป็นเทพอาวุธถูกหัศกัณฐมัจฉากายขาดออกจากกัน  แต่หัศกัณฐมัจฉาไม่ตาย กลับฟื้นขึ้นเป็นหัศกัณฐมัจฉา 7 ตน  โคบุตรจึงถอดสร้อยสังวาลขว้างไป  หัศกัณฐมัจฉาก็ไม่ตาย กลับฟื้นขึ้นเป็น 7 เท่าทุกครั้ง  จนมีหัศกัณฐมัจฉาจำนวนมาก  รูปนิมิตของหัศกัณฐมัจฉาต่างรุมเข้าโจมตีโคบุตร แต่ก็ไม่สามารถทำอันตรายโคบุตรได้  เทวดาสงสารเกรงว่าโคบุตรจะเพลี่ยงพล้ำจึงแปลงเป็นแมลงวันบินไปบอกโคบุตรว่า หัศกัณฐมัจฉาได้พรจากพระอิศวร (บางแห่งใช้ว่า ท้าวไตรตรึงษา*) มนุษย์ไม่สามารถสังหารได้  แล้วแนะให้โคบุตรไปตามพญาวานรเผือกซึ่งอยู่ที่เขาเหมราช*มาช่วย  โคบุตรถอดสร้อยสังวาลอธิษฐานให้เป็นเหล่าเทวดาต่อสู้กับหัศกัณฐมัจฉา  แล้วรีบพาอรุณกุมารเหาะไปยังเขาเหมราชทันที 

เมื่อโคบุตรพาพญาวานรเผือกมาได้แล้ว  พญาวานรต่อสู้และทำลายรูปนิมิตของหัศกัณฐมัจฉาได้ทั้งหมด  เหลือเพียงหัศกัณฐมัจฉาตัวจริง  พญาวานรจึงใช้ธำมรงค์ของโคบุตรขว้างไปสังหารหัศกัณฐมัจฉาได้สำเร็จ