หัสรังสีเป็นนกในบทละครเรื่องยุขัน  มีขนหลากสีสลับลาย  พูดภาษามนุษย์ได้  ในหัวมีดวงแก้ววิเศษ 

เมื่อท้าววิเรนทร*สังหารวิชาธร (วิทยาธร) เพื่อแย่งชิงนารีผล  ดวงแก้ววิเศษประจำตัวของวิชาธรตกลงพื้น  ท้าววิเรนทรประสงค์จะให้ดวงแก้วนั้นเป็นสมบัติของมนุษย์ผู้มีบุญบารมีจึงวางดวงแก้วเหนือก้อนศิลา เสกคาถาให้ก้อนศิลานั้นกลายเป็นนกให้ชื่อว่าหัสรังสี   แล้วสั่งให้บินไปยังฟากฝั่งมหาสมุทรทางบุรพทิศ 

ระหว่างทาง นกหัสรังสีพบเรือสำเภาค้าขายของมะระงิด*แล่นผ่านมา ปรารถนาจะอาศัยไปกับเรือ จึงร่อนลงไปจับที่บาหลี (ห้องท้ายเรือสำเภา)    มะระงิดสั่งให้บ่าวไพร่ทำบ่วงผูกไม้ไปคล้องนก  แต่นกหัสรังสีกลับเดินเข้าไปให้จับแต่โดยดี  มะระงิดจึงนำไปถวายท้าวอุเรเซน*   ท้าวอุเรเซนประทานนกหัสรังสีให้นางประวะลิ่ม*ธิดาไปเลี้ยงไว้ 

เมื่อยุขัน*และลิขิต*ซึ่งออกตามหานกหัสรังสีไปอาศัยอยู่กับตามะหะหรี่*และยายมาลา*ในอุทยานเมืองอุเรเซน*  ยุขันทำอุบายร้อยมาลัยเป็นสื่อรักให้ยายมาลานำไปถวายนางประวะลิ่ม นางประวะลิ่มอยากรู้ว่าผู้ร้อยมาลัยเป็นใคร จึงให้นกหัสรังสีไปสืบข่าวจนรู้ว่าเป็นยุขันโอรสท้าวอุรังยิด*  ต่อมายุขันกับนางประวะลิ่มได้ครองคู่กันอยู่ในตำหนัก

ยุขันอยู่กับนางประวะลิ่มได้ 3 เดือน ก็นำนกหัสรังสีหนีออกจากเมืองเพื่อไปถวายท้าวอุรังยิด  แต่ระหว่างทางยุขันถูกท้าวปะรังศรี*เจ้าเมืองอุรังฆาร*ชิงนกไปได้   ท้าวปะรังศรีจะสังหารนกหัสรังสีเพื่อเอาดวงแก้ววิเศษซึ่งอยู่ในหัวนก   แต่นางบุษหรี*ธิดาอ้อนวอนขอให้ท้าวปะรังศรีประทานนกแก่นาง  ท้าวปะรังศรีใจอ่อนยอมประทานให้   ต่อมาท้าวปะรังศรีออกอุบายขอชื่นชมนกหัสรังสี  นางบุษหรีให้นางกำนัลนำไปถวาย  นกหัสรังสีทูลทัดทานเพราะรู้ว่าท้าวปะรังศรีต้องการสังหารตน  แต่นางบุษหรีไม่เชื่อ ในที่สุดนกหัสรังสีก็ถูกฆ่า

เมื่อยุขันประหารท้าวปะรังศรีและได้นางบุษหรีเป็นชายาแล้ว  ยุขันรู้ว่านางประวะลิ่มเดินทางมาตามหาจึงรับนางเข้าไปอยู่ในวัง   ต่อมานางประวะลิ่มน้อยใจยุขันหนีไปอยู่ที่เมืองอุรังยิด  ยุขันเกรงว่าท้าวอุรังยิดจะกริ้วหากรู้ว่านกหัสรังสีถูกฆ่า จึงไปขอให้ฤๅษีรักขิต*พระอาจารย์ผ่าดวงแก้วเป็น 3 ดวง ดวงหนึ่งชุบให้เป็นนกหัสรังสี ดวงหนึ่งจะเก็บไว้เอง และอีกดวงหนึ่งจะถวายท้าวอุรังยิด นกหัสรังสีจึงกลับมามีชีวิตอีกครั้ง

ครั้งที่ยุขันปรารถนาจะกลับเมืองอุรังยิดได้อธิษฐานขอให้ปะตาระกาหลา*ช่วยให้พบยุดาหวัน*เชษฐา  ปะตาระกาหลาดลใจให้ยุดาหวันออกประพาสป่า  ยุขันได้ยินเสียงกองทัพอยู่ใกล้ๆ จึงให้นกหัสรังสีไปสืบข่าวจนรู้ว่าเป็นทัพของยุดาหวัน  เมื่อทั้งสองได้พบกันแล้วก็พากันไปเมืองอุรังยิด  นกหัสรังสีจึงได้กลับไปอยู่กับนางประวะลิ่มอีกครั้ง