อภัยมณีเป็นตัวละครในเรื่องพระอภัยมณี  เป็นโอรสองค์ใหญ่ของท้าวสุทัศน์*เจ้าเมืองรัตนา* กับนางปทุมเกสร* มีอนุชาชื่อศรีสุวรรณ*

เมื่อพระอภัยมณีอายุได้ 15 ปี ท้าวสุทัศน์ให้พี่น้องทั้งสองเดินทางไปเรียนวิชาเพื่อจะกลับมาเป็นกษัตริย์ พระอภัยมณีเลือกศึกษาวิชาเป่าปี่ ศรีสุวรรณเลือกศึกษาวิชากระบี่กระบอง เมื่อเรียนสำเร็จก็เดินทางกลับแต่ถูกพระบิดาขับไล่ออกจากเมืองเนื่องจากเห็นว่าทั้งสองไม่ได้เรียนวิชาสำหรับกษัตริย์    พระอภัยมณีและศรีสุวรรณจึงระหกระเหินจนมาพบพราหมณ์ 3 คนชื่อโมรา* สานน* และวิเชียร* ต่างเล่าเรื่องความรู้ความชำนาญของตน พราหมณ์ทั้งสามไม่เชื่อในอานุภาพของเพลงปี่ พระอภัยมณีจึงเป่าปี่เพื่อพิสูจน์ เสียงปี่ของพระอภัยมณีทำให้ทุกคนหลับและกังวานไปกระทบหูนางผีเสื้อสมุทร* นางผีเสื้อสมุทรจึงมาอุ้มพระอภัยมณีไปอยู่ในถ้ำกับตน แล้วแปลงกายเป็นหญิงงาม แต่พระอภัยมณีก็รู้ว่าเป็นยักษ์ ทั้งสองมีโอรสคือสินสมุทร*

พระอภัยมณีอยู่กับนางผีเสื้อสมุทรได้ 8 ปีก็ให้เงือกพาหนีไปอาศัยอยู่กับพระฤๅษีที่เกาะแก้วพิสดาร* นางผีเสื้อสมุทรตามมาแต่ขึ้นเกาะไม่ได้เพราะอำนาจเวทมนตร์ของฤๅษี ขณะอาศัยอยู่ที่เกาะแก้วพิสดารพระอภัยมณีได้นางเงือก*เป็นชายา หลังจากนั้นพระอภัยมณีและสินสมุทรก็บวชเป็นฤๅษี  พระอภัยมณีอาศัยอยู่ที่เกาะแก้วพิสดารได้ 8 เดือน ก็โดยสารเรือของท้าวสิลราช*และนางสุวรรณมาลี*ออกจากเกาะ  ระหว่างแล่นใบอยู่กลางทะเล นางผีเสื้อสมุทรได้ตามมาอาละวาดจนเรือแตก พระอภัยมณีเกาะขอนไม้ลอยมาติดฝั่งที่เกาะมหิงษา*หรือมหิงษ์สิงขร* นางผีเสื้อตามมาอ้อนวอนให้กลับไปอยู่ด้วยกัน  พระอภัยมณีไม่ยินยอมและเป่าปี่สังหารนาง  พระอภัยมณีติดเกาะอยู่ถึง 5 เดือน อุศเรน*คู่หมั้นนางสุวรรณมาลีซึ่งออกเรือตามหานางได้มาพบและให้พระอภัยมณีโดยสารไปด้วย ระหว่างทางกองเรือของอุศเรนได้พบกับกองเรือของสินสมุทรซึ่งออกตามหาพระอภัยมณีเช่นกัน  อุศเรนกับสินสมุทรขัดแย้งกันด้วยเรื่องนางสุวรรณมาลีจึงเกิดการสู้รบกันขึ้น  อุศเรนพ่ายแพ้   พระอภัยมณีจึงได้อภิเษกกับนางสุวรรณมาลีและได้เป็นกษัตริย์ครองเมืองผลึก*

อุศเรนกลับไปเมืองลังกา*แล้วยกทัพกลับมาตีเมืองผลึกเพื่อแก้แค้น  อุศเรนแพ้สงครามและเสียชีวิตเนื่องจากอุบายของนางวาลี*สนมเอกของพระอภัยมณี การเสียชีวิตของอุศเรนทำให้ท้าวสิลราชตรอมใจจนสิ้นพระชนม์  นางละเวงวัณฬา*ธิดาองค์เล็กของเจ้าเมืองลังกาได้เป็นกษัตริย์ครองเมืองลังกาแทน

นางละเวงวัณฬาต้องการแก้แค้นพระอภัยมณีจึงใช้อุบายลงอาคมเสน่ห์ในภาพวาดล่อเจ้าเมืองทั้งหลายให้หลงใหลเพื่อออกศึกแทนนาง  ในบรรดาเจ้าเมืองทั้งหลายที่หลงรูปนางละเวงนั้นมีเจ้าละมาน*รวมอยู่ด้วย  เจ้าละมานได้ยกทัพตีเมืองผลึกแต่พ่ายแพ้   รูปของนางละเวงจึงถูกนำไปถวายพระอภัยมณี  พระอภัยมณีหลงรูปนางละเวงอย่างมาก จนกระทั่งสุดสาคร*โอรสของพระอภัยมณีที่เกิดกับนางเงือกมาช่วยแก้เสน่ห์  พระอภัยมณีจึงได้สติรู้สึกตัว

หลังจากนั้นพระอภัยมณีได้ยกทัพไปตีเมืองลังกา  นางละเวงวัณฬาอ่อนเชิงศึกจึงคิดอุบายใช้เสน่ห์หญิงเพื่อหย่าทัพ  พระอภัยมณีหลงใหลนางละเวงจนถึงกับหนีออกจากทัพตนเองเข้าไปอยู่ในวังเมืองลังกา เข้ารีต ใช้ชีวิตและแต่งกายเป็นฝรั่ง พระอภัยมณีออกมาห้ามกองทัพเมืองผลึก บรรดากษัตริย์ฝ่ายเมืองผลึกทั้งศรีสุวรรณ สินสมุทร และสุดสาครต่างก็หลงเสน่ห์ผู้หญิงฝ่ายลังกาทั้งหมด นางเสาวคนธ์*และหัสไชย*แห่งเมืองการะเวก*ยกทัพมาสมทบกับนางสุวรรณมาลี ทั้งสองฝ่ายต่อสู้กันหลายครั้ง  ทั้งต่อสู้ทางโวหารด้วยแรงหึงระหว่างนางสุวรรณมาลีกับนางละเวงวัณฬาและต่อสู้ด้วยอาวุธของเหล่านายทัพ สุดท้ายทิศาปาโมกข์โลกเชษฐ์*แห่งเมืองการะเวกนิมนต์พระฤๅษีเกาะแก้วพิสดาร*มาระงับศึกระหว่างเมืองผลึกกับเมืองลังกา  นางเสาวคนธ์ได้ขอโคตรเพชร*ของเมืองลังกาไปไว้ที่เมืองการะเวกด้วย พระอภัยมณีกลับเมืองผลึก  ละทิ้งนางละเวงวัณฬาถึง 18 ปี

ต่อมามังคลา*โอรสพระอภัยมณีกับนางละเวงวัณฬาได้ขึ้นครองราชย์เป็นเจ้าเมืองลังกาแทนพระมารดา  มังคลาได้ให้ไพร่พลยกทัพมาชิงโคตรเพชรคืนจากเมืองการะเวกจึงเกิดสงครามครั้งใหม่ พระอภัยมณีไปเมืองลังกาอีกครั้ง  ต้องทำสงครามกับลูกและหลานของตน  พระอภัยมณีเป่าปี่สะกดทัพเพื่อเผด็จศึกและเข้าเมืองลังกา  ภายหลังสงครามสงบพระอภัยมณีคับแค้นใจที่มเหสีทั้งสองไม่ยอมอยู่ร่วมด้วยจึงออกบวชเป็นฤๅษี ณ เขาสิงคุตร์*  นางสุวรรณมาลีและนางละเวงวัณฬาออกบวชตาม