อรุณกุมารเป็นตัวละครในนิทานเรื่องโคบุตร เป็นโอรสของท้าวพรหมทัต*กับนางปทุมทัศ*  และเป็นอนุชาของนางมณีสาคร*

เมื่อพราหมณ์ปุโรหิตกับบุตรชิงราชบัลลังก์จากท้าวพรหมทัตเจ้าเมืองพาราณสี*แล้วสังหารท้าวพรหมทัตได้   นางปทุมทัศพาธิดาและโอรสหนีไปแอบที่พุ่มไม้ แล้วสั่งให้ทั้งสองรีบออกจากเมืองไปในตอนรุ่งเช้า  จากนั้นนางก็ขึ้นปราสาทไปร่ำไห้กอดศพสวามีแล้วกลั้นใจตาย

นางมณีสาครและอรุณกุมารพากันหนีออกจากเมือง  เหล่าเทวดาสงสารจึงช่วยคุ้มครองและดลใจให้ทั้งสองเดินเข้าไปในป่าจนถึงสระน้ำแห่งหนึ่ง  นางมณีสาครและอรุณกุมารลงดื่มน้ำ ชำระร่างกาย และเก็บฝักบัวกับกระจับสดกิน  ยักษ์ 4 ตน*ที่พระเวสสุวัณ*สาปให้เฝ้าสระโกรธก็ไล่จับ โคบุตรเหาะผ่านมาเห็นเหตุการณ์ก็เข้าช่วยและสังหารยักษ์ตายหมด 

เมื่อโคบุตรรู้ว่านางมณีสาครและอรุณกุมารต้องหนีกบฏมาเร่รอนในป่า  คิดจะช่วยให้ได้กลับบ้านเมือง จึงชุบชีวิตยักษ์ทั้งสี่ให้ช่วยเหลือ  ยักษ์มอบแก้ววิเศษ 2 ดวงแก่โคบุตร ดวงแก้วนี้สามารถขอพรและช่วยให้เหาะเหินเดินอากาศได้  โคบุตรมอบแก้ววิเศษให้นางมณีสาครและอรุณกุมารใช้เหาะไปยังเมืองพาราณสี

ครั้นถึงเมืองพาราณสี  นางมณีสาครและอรุณกุมารขอให้ยักษ์จับพราหมณ์ปุโรหิตกับบุตรมัดไว้  แล้วโคบุตรก็ชุบชีวิตท้าวพรหมทัตและนางปทุมทัศ   ทั้งสองขอให้โคบุตรเป็นโอรสบุญธรรมอยู่ที่เมืองพาราณสี   ต่อมาโคบุตรจะออกผจญภัยในป่า  นางมณีสาครและอรุณกุมารขอตามไปด้วย  แต่โคบุตรขอให้ท้าวพรหมทัตช่วยเกลี้ยกล่อมนางมณีสาครไม่ให้ตามไป  ท้าวพรหมทัตขอให้โคบุตรพาอรุณกุมารไปฝึกวิชา โคบุตรและอรุณกุมารจึงได้ออกเดินทางผจญภัย

อรุณกุมารติดตามโคบุตรออกเดินทางไปถึงต้นนารีผลซึ่งเหล่าคนธรรพ์และวิชาธร (วิทยาธร) เฝ้าดูแลอยู่  วิชาธรเกรงว่าทั้งสองจะเก็บนารีผลไปจึงไล่ทำร้าย  โคบุตรสังหารวิชาธรไปเป็นจำนวนมาก  ต่อมาคิดสงสารจึงชุบชีวิตให้  เหล่าวิชาธรพาอรุณกุมารและโคบุตรไปเที่ยวชมป่าที่เขามรกต*   ก่อนโคบุตรและอรุณกุมารจะออกเดินทางต่อไป  วิชาธรทูลเตือนว่าไม่ให้ไปทางทิศบูรพาเพราะมียักขินีและผีเสื้อน้ำที่มีฤทธิ์ร้ายกาจอาศัยอยู่

อรุณกุมารและโคบุตรเหาะไปถึงแม่น้ำแห่งหนึ่งพบหัศกัณฐมัจฉา*อสูรที่มีหน้าเป็นยักษ์และมีหางเป็นปลากำลังว่ายน้ำจับปลากินอยู่  ทั้งสองต่างพากันหัวเราะเพราะไม่เคยเห็นยักษ์ที่แปลกประหลาดเช่นนี้มาก่อน  หัศกัณฐมัจฉาเห็นดังนั้นก็โกรธ เข้าต่อสู้หมายสังหาร โคบุตรต่อสู้กับหัศกัณฐมัจฉาอยู่นานแต่ก็ไม่รู้แพ้รู้ชนะ  จึงไปขอให้พญาวานรเผือกที่เขาเหมราช*มาสังหารหัศกัณฐมัจฉาได้  แล้วโคบุตรกับอรุณกุมารก็เดินทางต่อไป

ระหว่างที่โคบุตรและอรุณกุมารเดินเที่ยวชมป่าและเก็บดอกไม้เล่น นางยักขินีผ่านมาพบ ต้องการทั้งสองไปเป็นคู่ครองจึงเนรมิตกายเป็นหญิงงามลวงว่าเป็นธิดากษัตริย์พลัดหลงกับพระบิดา โคบุตรและอรุณกุมารสงสารจึงอาสาพานางไปส่งยังบ้านเมือง  พอพลบค่ำนางยักขินีเนรมิตถ้ำให้เป็นเมือง เชิญโคบุตรและอรุณกุมารขึ้นปราสาท   ครั้นตกดึกนางยักษ์เข้าลวนลามโคบุตรและอรุณกุมาร  โคบุตรตื่นแต่แสร้งทำเป็นหลับอยู่  เมื่อได้กลิ่นเหม็นสาบจากปากของนางก็รู้ว่านางเป็นยักษ์แปลงมา โคบุตรรอจนนางยักษ์หลับแล้วกระซิบบอกให้อรุณกุมารรู้ตัว  ครั้นนางยักษ์ตื่นโคบุตรบอกนางว่าจะออกเดินทางในตอนรุ่งเช้า  นางโกรธกลับร่างเป็นยักษ์เข้าต่อสู้กับโคบุตร แต่สู้ไม่ได้จึงร้องขอชีวิตและให้สัญญาว่าจะไม่ฆ่าสัตว์ตัดชีวิตอีก โคบุตรและอรุณกุมารให้อภัยแล้วออกเดินทางต่อไป

ระหว่างทาง โคบุตรและอรุณกุมารพบนกขุนทอง (บางแห่งใช้ว่า สาลิกา) ซึ่งกำลังถูกเหยี่ยวไล่โฉบจึงช่วยเหลือไว้  แล้วทั้งสามก็พากันเดินทางต่อไปจนเมืองกาหลง*ของท้าวหลวิราช* ได้พบสองตายายที่กระท่อมท้ายอุทยานจึงเข้าไปหา  ตายายเล่าให้ฟังว่าอุทยานแห่งนี้เป็นของนางอำพันมาลา*ธิดาท้าวหลวิราช  นางเป็นสาวแรกรุ่นมีสิริโฉมงดงามมาก  โคบุตรได้ฟังก็หลงรักและปรารถนาจะพบนางจึงส่งนกขุนทองไปเป็นสื่อ  นางอำพันมาลาได้ฟังคำชมโฉมโคบุตรก็หลงรักจึงชโลมสุคนธ์ที่กายนกขุนทองเพื่อสื่อเป็นนัยให้โคบุตรรู้ว่านางมีใจให้  โคบุตรจึงลอบเข้าหาและได้นางเป็นชายา   เมื่อท้าวหลวิราชจับได้ว่ามีชายมาร่วมสมกับธิดา ก็วางแผนให้เสนาจับตัว  ครั้นโคบุตรรู้เรื่องก็พานางอำพันมาลา  อรุณกุมาร  และนกขุนทองกลับไปยังเมืองพาราณสี

เมื่อนางอำพันมาลาใช้ให้เถรกระอำ*ทำเสน่ห์จนโคบุตรหลงรัก   นางมณีสาครให้ตามอรุณกุมารมาช่วย  อรุณกุมารรีบไปยังสระน้ำในป่า ชวนยักษ์ 4 ตนเดินทางไปยังเมืองปราการบรรพต* แล้ววางแผนจับเถรกระอำกับสาวใช้ของนางอำพันมาลาได้  โคบุตรสั่งให้นำนางอำพันมาลา  สาวใช้  และเถรกระอำไปประหาร และให้จับญาติวงศ์ของนางอำพันมาลาที่เมืองกาหลงมาประหารด้วย  อรุณกุมารจึงทูลขออภัยโทษแทนโดยยกเหตุผลว่าตามธรรมดาบิดามารดาย่อมไม่ปรารถนาจะให้บุตรทำผิดทำชั่ว แต่ที่เป็นดังนี้เพราะเหลือกำลังจะสั่งสอน  ทั้งยังเป็นความผิดครั้งแรกจึงไม่ควรลงโทษถึงกับประหารชีวิต  โคบุตรคลายกริ้ว จึงไม่เอาโทษญาติวงศ์ของนางอำพันมาลา  แต่ยังคงให้นำนางไปประหารชีวิต 

นางอำพันมาลาขอให้อรุณกุมารช่วย  อรุณกุมารจึงสั่งให้เพชฌฆาตงดการประหารไว้ก่อน แล้วไปเฝ้านางมณีสาครเล่าเรื่องให้นางฟัง  นางมณีสาครโกรธที่อรุณกุมารช่วยนางอำพันมาลาไว้  แต่อรุณกุมารก็เตือนสติว่าไม่ควรอาฆาตพยาบาท   เมื่อนกขุนทองกลับมาจากเที่ยวป่า อรุณกุมารให้นกขุนทองไปช่วยอ้อนวอนโคบุตรไม่ให้ประหารนางอำพันมาลา  แต่ก็ไม่สำเร็จ

อรุณกุมารกับนกขุนทองพากันไปเฝ้าโคบุตรอีกครั้งแล้วทูลว่าไม่ควรประหารนางอำพันมาลาเพราะนางทรงครรภ์อยู่  หากประหารนางราษฎรจะพากันติเตียนได้  อีกทั้งนางอำพันมาลาก็ไร้ญาติขาดมิตรเมื่อทำความผิดก็ไม่มีคนช่วยทูลขอชีวิตให้  โคบุตรจึงไว้ชีวิตนางอำพันมาลา แต่ให้ขับนางออกจากเมืองไป