อัยยิกากาฬกะเป็นตัวละครในเรื่องกัณหชาดก เอกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์  เป็นโค

ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัตแห่งกรุงพาราณสี  พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นโคของหญิงชรา  ชื่อว่าอัยยิกากาฬกะ (แปลว่าโคดำของยาย)  หญิงชราเลี้ยงดูโคอัยยิกากาฬกะเหมือนบุตรของตน  เมื่อเติบโตขึ้นโคจึงคิดจะตอบแทนบุญคุณของหญิงชรา โดยจะหาเงินจากการรับจ้างมาช่วยให้หญิงชราพ้นจากความยากจน

วันหนึ่งมีบุตรพ่อค้าเกวียนนำเกวียนมา 500 เล่มเดินทางมาถึงท่าน้ำ  แต่โคของบุตรพ่อค้าเกวียนไม่สามารถลากเกวียนข้ามท่าน้ำได้  ในเวลานั้นโคอัยยิกากาฬกะเที่ยวไปถึงท่าน้ำนี้พร้อมกับบรรดาโคของชาวบ้าน  บุตรพ่อค้าเกวียนเห็นโคอัยยิกากาฬกะก็รู้ได้ทันทีว่าเป็นอุสภาชาไนยคือเป็นโคมีลักษณะดี  อาจลากเกวียนของตนให้ข้ามท่าน้ำได้  จึงถามเด็กเลี้ยงโคว่าอัยยิกากาฬกะเป็นโคของใคร  เด็กเลี้ยงโคตอบว่าโคตัวนี้ไม่มีเจ้าของ บุตรพ่อค้าเกวียนจึงเอาเชือกสนตะพายโคอัยยิกากาฬกะแล้วลากแต่ไม่อาจทำให้โคเคลื่อนที่ได้  ฝ่ายโคอัยยิกากาฬกะคิดว่าจะต้องให้เงินค่าจ้างตนจึงจะยอมเคลื่อนที่ไป  บุตรพ่อค้าเกวียนรู้ความคิดของโคอัยยิกากาฬกะจึงบอกว่าหากลากเกวียนทั้ง 500 เล่มได้จะให้ค่าจ้างลากเล่มละ 2 กหาปณะ  ครั้นโคอัยยิกากาฬกะลากได้แล้วบุตรพ่อค้าเกวียนกลับนำเงินเพียง 500 กหาปณะผูกคอให้  โคอัยยิกากาฬกะจึงไปยืนขวางทางข้างหน้าเกวียนเล่มแรก  บุตรพ่อค้าเกวียนต้องยอมเอาเงิน 1,000 กหาปณะมาผูกคอ  โคอัยยิกากาฬกะจึงจะนำเงินค่าจ้างกลับไปให้หญิงชรา  เด็กเลี้ยงโคเห็นห่อที่คอก็อยากรู้ว่าเป็นห่ออะไรจึงไล่ตาม  โคอัยยิกากาฬกะก็วิ่งหนี  เมื่อไปถึงที่พักของหญิงชราก็เหนื่อยล้าตาแดงเพราะเสียแรงมากตอนลากเกวียน 500 เล่ม  ฝ่ายหญิงชราเมื่อรู้จากเด็กเลี้ยงโคว่าเงินในห่อเป็นเงินที่โคอัยยิกากาฬกะหามาก็พูดรำพันว่าเหตุใดอัยยิกากาฬกะจึงต้องยอมทนทุกข์ทรมานเช่นนี้  ตนมิได้ต้องการจะดำรงชีวิตด้วยค่าจ้างที่โคหามาได้  แล้วหญิงชราก็อาบน้ำโคด้วยน้ำอุ่น  ทาน้ำมันให้ทั่วตัว  หาอาหารที่ชอบให้กิน  โคอัยยิกากาฬกะจึงอยู่กับหญิงชราจนตายจากกัน