อำมาตย์บัณฑิตเป็นตัวละครในเรื่องมิตตามิตตชาดก ทวาทสกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

ในสมัยพระเจ้าพรหมทัต*แห่งกรุงพาราณสี* พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นอำมาตย์บัณฑิตผู้สั่งสอนอรรถธรรมถวายพระราชา ในครั้งนั้นมีอำมาตย์คนหนึ่งประพฤติตนเป็นคุณประโยชน์แด่พระเจ้าพรหมทัตอยู่เป็นนิตย์ ทำให้อำมาตย์คนอื่น ๆ ซึ่งเห็นอำมาตย์ผู้นั้นมีความดีความชอบพากันยุยงเจ้านายในราชตระกูล ส่วนพระเจ้าพรหมทัตนั้นแม้จะทรงพิจารณาดูความไม่ดีของอำมาตย์ผู้นั้นเท่าใดก็ไม่เห็น จึงทรงดำริว่าทำอย่างไรจึงจะรู้ได้ว่าอำมาตย์ผู้นั้นเป็นมิตรหรืออมิตรของพระองค์ จึงตรัสถามอำมาตย์บัณฑิต อำมาตย์บัณฑิตทูลว่าบุคคลที่ไม่ใช่มิตรจะสังเกตได้ว่ามีลักษณะอาการ 16ประการปรากฏอยู่ เช่น คบหาสมาคมกับศัตรูของเพื่อน รู้ความลับของเพื่อนแล้วไม่ช่วยปกปิดไว้ ถึงรู้ว่าเพื่อนมีปัญญาก็ไม่สรรเสริญปัญญาของเพื่อน ได้เห็นหรือได้ฟังว่าเพื่อนมีความเจริญในลาภยศก็ไม่มีความยินดี ได้โภชนาหารมีรสอร่อยก็ไม่นึกถึงเพื่อนไม่คิดจะให้ เป็นต้น ส่วนบุคคลที่เป็นมิตรนั้นจะมีลักษณะอาการ 16 ประการปรากฏอยู่ เช่น รู้ว่าผู้ใดไม่เป็นมิตรกับเพื่อนก็ไม่คบหาสมาคมกับผู้นั้น ได้ฟังผู้ใดบริภาษกล่าวร้ายเพื่อนก็ห้ามปรามป้องกัน รู้ว่าสิ่งใดเป็นความลับของเพื่อนก็ช่วยปกปิดซ่อนเร้นมิให้ผู้อื่นรู้ รู้ว่าเพื่อนมีปัญญาก็สรรเสริญให้ยิ่งขึ้นไป เห็นเพื่อนมีความเจริญด้วยลาภยศก็ยินดีด้วย ได้โภชนาหารมีรสอร่อยก็คิดถึงเพื่อนอยากให้เพื่อนบริโภคบ้าง เป็นต้น

เมื่อพระเจ้าพรหมทัตทรงสดับอำมาตย์บัณฑิตแสดงลักษณะอาการของผู้เป็นมิตรและเป็นอมิตรแล้วก็ทรงชื่นชมยินดี ประทานยศศักดิ์อันยิ่งแก่อำมาตย์บัณฑิต