อิลลีสเศรษฐีเป็นตัวละครในเรื่องอิลลีสชาดก  เอกนิบาต  ในนิบาตชาดก

อิลลีสเศรษฐีมีทรัพย์ถึง 80 โกฏิอยู่ในเมืองพาราณสี เป็นผู้ที่ประกอบด้วยบุรุษโทษ คือ เป็นง่อย  ตาเอก  ไม่ศรัทธาเลื่อมใสสิ่งใด เป็นผู้ตระหนี่มาก  แม้ตัวเองก็ไม่บริโภคใช้สอย  ไม่เคยแบ่งปันสิ่งของแก่ผู้ใด  แต่มารดาของเศรษฐีเป็นผู้ที่นิยมการบริจาคทาน และทำทานอย่างมากต่อเนื่องมาถึง 7 ชั่วสกุล  เมื่ออิลลีสเศรษฐีได้ตำแหน่งเศรษฐีก็สั่งให้เผาโรงทาน  ยาจกที่มาขอทานก็ให้ทุบตีขับไล่ไป  เศรษฐีอยากบริโภคอะไรก็ระงับความอยากไว้เพราะเกรงว่าคนอื่นจะมาร่วมบริโภคด้วย  ในที่สุดก็มีร่างกายผอมเหลือง  แม้ป่วยก็ยังไม่ยอมรับประทาน  เมื่อจะดื่มสุราก็ไปดื่มคนเดียวในป่า ไล่คนอื่นออกไปให้ห่าง

บิดาของเศรษฐีซึ่งวายชนม์ไปแล้ว ชอบทำบุญให้ทาน จึงไปเกิดเป็นพระอินทร์  พระอินทร์พิจารณาว่าทานของพระองค์ยังอยู่หรือไม่ก็เห็นว่าบุตรของตนได้เผาโรงทานเสียแล้ว  พระอินทร์จึงนิรมิตตนเป็นง่อย  มีตาเอกเหมือนอิลลีสเศรษฐี แล้วไปขอเฝ้าพระเจ้าพรหมทัตผู้ครองเมืองพาราณสี ทูลว่าตนมีทรัพย์อยู่ 80 โกฏิ ขอให้พระองค์สั่งเจ้าพนักงานไปขนมาเก็บไว้ในท้องพระคลังหลวง  พระราชาปฏิเสธ  เศรษฐีแปลงจึงทูลขออนุญาตนำทรัพย์นั้นออกให้ทาน  พระราชาทรงอนุญาตตามนั้น แล้วอิลลีสเศรษฐีตัวปลอมก็ไปที่บ้านของอิลลีสเศรษฐี  เรียกนายประตูมาสั่งว่าถ้ามีชายรูปร่างลักษณะเหมือนตนมาอ้างว่าเป็นเจ้าของบ้าน ให้ตีและขับไล่ไป  แล้วเข้าไปในบ้าน เรียกภรรยาอิลลีสเศรษฐีมาบอกว่าตนจะทำทาน  ฝ่ายภรรยา บุตร ธิดา และบริวารทั้งหลายได้ยินก็เข้าใจว่า คงเป็นเพราะอิลลีสเศรษฐีเสพสุราเข้าไปจึงทำให้อยากทำทาน  ภรรยาก็สนับสนุนให้ทำทาน  พระอินทร์ซึ่งเป็นเศรษฐีแปลงจึงสั่งให้ไปตีกลองป่าวร้องให้ทั่วเมืองว่า ถ้าใครอยากได้ทอง  เงิน  แก้วมณีมีค่าให้มาเอาที่บ้านเศรษฐี  ชาวเมืองก็พากันขนทรัพย์จากคลังของเศรษฐีใส่กระสอบ ใส่ภาชนะที่นำมาจนเต็ม แล้วขนกลับบ้าน  ระหว่างทางมหาชนบางกลุ่มขนทรัพย์เดินทางผ่านป่า เห็นอิลลีสเศรษฐีดื่มเหล้าอยู่ก็พากันสรรเสริญให้พรว่าขอให้อิลลีสเศรษฐีมีอายุยืนถึง 100 ปี  อิลลีสเศรษฐีได้ยินดังนั้นก็ตกใจ สงสัยว่าพระราชาไปริบทรัพย์ของตนมาแจกประชาชน จึงออกมาจากพุ่มไม้ เห็นคนนำรถและโคของตนไปก็เข้าไปทวงคืน  คนทั้งหลายก็ทุบตีและบอกว่าท่านอิลลีสเศรษฐีเป็นผู้ให้มา  เมื่อถูกตบตี อิลลีสเศรษฐีก็สร่างเมา รีบกลับไปบ้าน เห็นคนเป็นอันมากมาขนทรัพย์ของตน จึงเข้าไปแย่งคืน ก็ถูกคนเหล่านั้นทุบตี  จะเข้าบ้าน นายประตูก็ไล่ตี  อิลลีสเศรษฐีจึงไปเฝ้าพระราชาทูลถามสาเหตุที่พระองค์ริบทรัพย์ของตนไปบริจาคทาน  พระราชาทรงยืนยันว่าอิลลีสเศรษฐีเป็นคนมาทูลพระองค์เองว่าจะบริจาคทาน ทั้งยังตีกลองประกาศไปทั่วเมืองอีกด้วย  อิลลีสเศรษฐียืนยันว่าพระองค์ควรจะทรงทราบว่าตนเป็นคนตระหนี่ ไม่เคยให้อะไรใครแม้แต่น้ำมันจุ่มหญ้าคาเพียง 1 หยดก็ไม่ให้ แล้วทูลขอให้ไต่สวนเรื่องนี้

พระราชาโปรดให้ตามอิลลีสเศรษฐีอีกคนเข้ามา เมื่อเปรียบเทียบกันแล้ว ไม่มีใครบอกได้ว่าใครเป็นใคร เพราะทั้งสองคนเหมือนกัน  แม้กระทั่งบุตร  ภรรยา ก็บอกผิดว่าอิลลีสเศรษฐีตัวปลอมเป็นสามีและบิดาของตน  ในครั้งนั้นพระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นช่างตัดผมของอิลลีสเศรษฐี  พระราชาทรงสั่งให้ช่างตัดผมดูศีรษะของคนทั้งสอง  อิลลีสเศรษฐีตัวปลอมได้ยินก็เนรมิตต่อมขึ้นบนศีรษะของตน  ช่างตัดผมจึงตอบไม่ได้ว่าใครคืออิลลีสเศรษฐี เพราะทั้งสองคนมีต่อมบนศีรษะเหมือนกัน อิลลีสเศรษฐีตัวจริงเสียใจมากเพราะเสียดายทรัพย์ ถึงกับล้มลงหน้าพระที่นั่ง  อิลลีสเศรษฐีตัวปลอมจึงเหาะขึ้นไปบนอากาศแล้วทูลพระราชาว่าตนคือพระอินทร์  คนทั้งหลายช่วยกันหาน้ำมาให้อิลลีสเศรษฐีล้างหน้า  พระอินทร์กล่าวแก่อิลลีสเศรษฐีว่าทรัพย์ทั้งหลายนั้นไม่ใช่ของเศรษฐี แต่เป็นของพระองค์ผู้เคยเป็นบิดาของเศรษฐีและได้ทำทานมาตลอด แต่อิลลีสเศรษฐีเป็นผู้ตระหนี่ไม่ยอมทำทาน ทั้งยังเผาโรงทานขับไล่ทุบตีผู้มาขอทาน  ถ้ายังดื้อถือทิฐิไม่บริจาคทาน  พระอินทร์ก็จะบันดาลให้ทรัพย์ของเศรษฐีสูญสิ้น และจะประหารด้วยอาวุธของพระอินทร์  อิลลีสเศรษฐีกลัวตายจึงปฏิญาณว่าต่อไปนี้จะให้ทาน  พระอินทร์แสดงธรรมให้อิลลีสเศรษฐีตั้งมั่นอยู่ในศีลแล้วก็เสด็จกลับเทววิมาน  อิลลีสเศรษฐีก็ทำบุญและให้ทาน