TLD-003-5399

อุทัยราช, พระเจ้า (ชื่อตัวละคร)

คังคมาลชาดก   นิบาตชาดก  

พระเจ้าอุทัยราชเป็นตัวละครในเรื่องคังคมาลชาดก  อัฏฐกนิบาต  ในนิบาตชาดก  เป็นพระโพธิสัตว์

ครั้งพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในเมืองพาราณสี  มีเศรษฐีผู้หนึ่งชื่อสุจิปริวาร*  มีทรัพย์ 80 โกฏิ  ชอบทำบุญบริจาคทาน   ทั้งเศรษฐี บุตรภรรยา และบริวารพากันรักษาอุโบสถศีลเดือนละ 6 วันเสมอ   ครั้งนั้นพระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในตระกูลคนเข็ญใจทำงานรับจ้าง  วันหนึ่งไปขอทำงานที่บ้านสุจิปริวารเศรษฐี   ทุกครั้งเมื่อมีคนมาขอทำงาน  เศรษฐีจะบอกตั้งแต่วันแรกว่าให้ถือศีล  แต่ครั้งนี้เศรษฐีไม่ได้บอกบุรุษเข็ญใจเรื่องการถือศีล   บุรุษเข็ญใจเป็นคนสอนง่ายทำงานด้วยความอุตสาหะ   วันหนึ่งเป็นวันอุโบสถ  เศรษฐีสั่งให้บุรุษเข็ญใจหุงข้าวแต่เช้าให้พวกกรรมกรกินแล้วจะได้รักษาศีล  เศรษฐีและทุกคนในเรือนกินอาหารเช้าแล้วอธิษฐานอุโบสถศีลแต่ไม่มีผู้ใดบอกบุรุษเข็ญใจ   ครั้นพลบค่ำบุรุษเข็ญใจออกไปทำงานเสร็จแล้วก็กลับเรือนของเศรษฐี   เมื่อรู้จากพ่อครัวว่าตนเป็นเพียงผู้เดียวที่ไม่ได้ถืออุโบสถศีลก็คิดจะอธิษฐานอุโบสถศีลในเวลานั้นทันที   เศรษฐีบอกว่าไม่ได้อธิษฐานไว้ในเวลาเช้าจึงเป็นกึ่งอุโบสถเท่านั้น   แต่บุรุษเข็ญใจยังยืนยันจะสมาทานศีลอยู่   เมื่อสมาทานศีลแล้วก็กลับไปที่อยู่และนอนนึกถึงองค์ศีล   ครั้นเวลากลางคืนก็เป็นลมเพราะอดอาหารถึงวันหนึ่งแล้ว  แม้เศรษฐีนำยามาให้ บุรุษเข็ญใจก็ไม่ยอมกินเพราะไม่ต้องการทำลายศีล  ครั้นใกล้รุ่งคนทั้งหลายเห็นว่าบุรุษเข็ญใจต้องตายอย่างแน่นอนจึงช่วยกันหามไปให้นอนในห้องเก็บอาหาร   ขณะนั้นพระเจ้าพาราณสีทรงรถพระที่นั่งเสด็จทำประทักษิณรอบพระนคร   บุรุษเข็ญใจเห็นโภคสมบัติก็คิดอยากได้   เมื่อดับจิตแล้วด้วยอานิสงส์ที่ได้สมาทานศีลกึ่งหนึ่งในวันนั้นจึงได้ไปปฏิสนธิในครรภ์ของอัครมเหสีพระเจ้าพาราณสี   เมื่อประสูติได้นามว่าอุทัยกุมาร   ครั้นเจริญวัยได้ศึกษาศิลปศาสตร์สำเร็จแล้ว  ทรงระลึกถึงบุรพกรรมและทรงเปล่งอุทานเนืองๆ ว่าผลบุญเล็กน้อยเท่านี้ๆ  เมื่อพระบิดาสิ้นพระชนม์แล้ว  อุทัยกุมารได้ครองราชย์ต่อ  เมื่อทอดพระเนตรราชสมบัติก็เปล่งวาจาอยู่อย่างนั้น

ในเวลานั้นมีชายผู้หนึ่งซึ่งบ้านอยู่ใกล้ประตูเมืองด้านทิศเหนือ  รับจ้างตักน้ำได้ทรัพย์กึ่งมาสกก็นำไปฝังไว้ในกำแพงเมือง  แล้วรับจ้างตักน้ำต่อไปถึงประตูเมืองด้านทิศใต้  พบหญิงกำพร้าอาชีพรับจ้างตักน้ำเช่นกันและได้นางเป็นภรรยา  วันหนึ่งในพระนครมีมหรสพ  นางบอกให้สามีไปนำทรัพย์ที่ฝังไว้มารวมกับทรัพย์ของนางที่มีจำนวนเท่ากันแล้วไปซื้อเครื่องหอมและสุราแล้วจะไปเที่ยวดูการละเล่น   ชายผู้เป็นสามีนึกกระหยิ่มใจเดินร้องเพลงเพลินเข้าไปถึงหน้าพระลานหลวง   พระเจ้าอุทัยราชประทับที่สีหบัญชรทอดพระเนตรเห็นก็สงสัยว่าเหตุใดชายผู้นี้จึงเดินร้องเพลงท่ามกลางแดดที่ร้อนจัดโดยไม่รู้สึก  จึงให้ราชบุรุษไปนำตัวเข้าเฝ้า   เมื่อทรงรู้เหตุก็บอกชายอาชีพตักน้ำว่าถ้าไม่ไปเอาทรัพย์ที่ฝังไว้ที่กำแพงพระองค์จะให้ทรัพย์กึ่งมาสกแทน   เมื่อชายผู้นั้นไม่ยอมพระเจ้าอุทัยราชเพิ่มจำนวนราชทรัพย์ให้มากขึ้นๆ  จนถึงให้เป็นอุปราช   ชายรับจ้างตักน้ำจึงยอม  ถึงกระนั้นในภายหลังก็ยังไปนำทรัพย์กึ่งมาสกที่ฝังไว้มาจนได้   เมื่อเป็นอุปราชคนทั้งหลายจึงเรียกชื่อว่าอฒมาสกราช*

วันหนึ่งพระเจ้าอุทัยราชและอฒมาสกประพาสอุทยาน  พระเจ้าอุทัยราชทรงกีฬาเหนื่อยก็บรรทมโดยเอาเศียรพาดเพลาของอฒมาสกและหลับไป   อฒมาสกคิดปลงพระชนม์พระเจ้าอุทัยราชเพราะหวังราชสมบัติทั้งหมด  แต่แล้วก็หวนคิดถึงบุญคุณที่ยกย่องตนให้เป็นใหญ่   คิดทวนไปมาถึง 2 - 3 ครั้งก็เห็นว่าจิตที่คิดฆ่านั้นไม่สงบลงได้เป็นบาปกรรมจึงขว้างพระแสงดาบไป   ปลุกบรรทมพระเจ้าอุทัยราชแล้วเล่าเรื่องที่คิดทั้งหมดพร้อมกับขออภัยโทษ   พระเจ้าอุทัยราชตรัสว่าจะยกราชสมบัติให้อฒมาสกและพระองค์จะเป็นอุปราชแทน   อฒมาสกกล่าวว่าไม่ต้องการราชสมบัติแล้วแต่จะขอออกบวช  หลังจากแสดงธรรมแก่มหาชนแล้วอฒมาสกบวชเป็นฤๅษีอยู่ในป่าหิมพานต์จนได้ฌานอภิญญา  

เมื่ออฒมาสกบวชแล้วพระเจ้าอุทัยราชเปล่งอุทานว่าการที่พระองค์ได้เป็นพระราชาเป็นผลของบุญเพียงเล็กน้อย  แต่สหายที่ละกามไปบวชได้ชื่อว่ามีลาภอย่างยิ่ง   คำกล่าวนี้ไม่มีผู้ใดเข้าใจเนื้อความ   แม้พระมเหสีทูลถามพระเจ้าอุทัยราชก็ไม่ทรงบอก   วันหนึ่งกัลบกชื่อคังคมาล*ปลงพระมัสสุถวาย  พระราชาพอพระทัยตรัสถามว่าต้องการสิ่งใด   คังคมาลทูลว่าขอให้พระองค์อธิบายเนื้อความที่ทรงอุทานนั้น   พระเจ้าอุทัยราชจึงตรัสเล่าเรื่องในอดีตชาติที่เคยเป็นคนเข็ญใจ  จนถึงขณะนี้สหายได้ไปบวชแล้วแต่พระองค์ยังประมาทหลงครองราชสมบัติอยู่   คังคมาลได้ฟังก็คิดละความผูกพันในญาติและสมบัติ  จึงทูลลาไปบวชเป็นฤๅษีในป่าหิมพานต์  เจริญวิปัสสนาญาณจนได้เป็นพระปัจเจกพุทธเจ้าอยู่ที่เขาคันธมาทน์   เวลาผ่านไป 5 ปีพระปัจเจกพุทธเจ้านึกถึงพระเจ้าอุทัยราชก็เหาะไปหาที่เมืองพาราณสี  เมื่อพระราชาไปเฝ้าก็ได้ปฏิสันถารกัน  พระคังคมาลปัจเจกพุทธเจ้าเรียกพระราชาตามสกุลว่าพรหมทัตทำให้พระมารดาของพระราชากริ้วว่าคังคมาลเป็นกัลบกไม่รู้จักประมาณตน   พระราชาห้ามพระมารดาและประกาศคุณของพระคังคมาลปัจเจกพุทธเจ้าว่าเป็นผู้ข้ามสังสารวัฏแล้ว  พระเจ้าอุทัยราชขออภัยโทษให้พระมารดาและนิมนต์พระคังคมาลปัจเจกพุทธเจ้าให้อยู่ต่อในอุทยาน   แต่พระคังคมาลปัจเจกพุทธเจ้าไม่รับนิมนต์   เมื่อให้โอวาทแก่พระราชาแล้วก็เหาะกลับไปเขาคันธมาทน์

เสาวณิต วิงวอน 

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

Attribution-NonCommercial-NoDerivs (CC BY-NC-ND)