พญาจตุโลกบาลเป็นเทพยดาในเรื่องไตรภูมิกถา เป็นเทพยดาผู้เป็นใหญ่ 4 องค์เป็นผู้ที่พระอินทร์*มอบหมายให้ดูแลเมืองฟ้าเมืองดินทั้งหมด

พญาจตุโลกบาล 4 องค์เป็นเจ้าแห่งเทพยดาในจาตุมหาราชิกาสวรรค์* ทำหน้าที่ดูแลทิศทั้ง 4 ได้แก่

ท้าวธตรฐราช* เป็นใหญ่กว่าเทวดาทั้งหลายทางด้านตะวันออกของเขาพระสุเมรุ*จนถึงกำแพงจักรวาล

ท้าววิรุฬหกราช*เป็นใหญ่ในหมู่ผีเสื้อกุมภัณฑ์ทั้งหลายทางด้านใต้ของเขาพระสุเมรุจนถึงกำแพงจักรวาล

ท้าววิรูปักขราช*เป็นใหญ่ดูแลหมู่เทวดาและฝูงครุฑฝูงนาครวมทั้งฝูงยักษ์กุมภัณฑ์ทางด้านตะวันตกของเขาพระสุเมรุจนถึงกำแพงจักรวาล

พญาจตุโลกบาลองค์สุดท้ายได้แก่ ท้าวไพศรพณ์มหาราช* (กุเวรุราช*) ทำหน้าที่ดูแลหมู่เทวดาและหมู่ยักษ์ทางด้านทิศเหนือของเขาพระสุเมรุไปจนถึงกำแพงจักรวาล

ในดาวดึงษาสวรรค์* อันเป็นที่อยู่ของพระอินทร์นั้นมีศาลาใหญ่และงดงามแห่งหนึ่งชื่อสุธรรมาเทวสภาคยศาลา* เหล่าเทพยดาจะพากันไปชุมนุมอยู่ในศาลานั้นเพื่อฟังธรรมจากพรหมองค์หนึ่งชื่อสนังกุมาร* แต่ในบางครั้งพระอินทร์ได้ขึ้นบนธรรมาสน์แล้วเทศนาธรรมเอง เมื่อนั้นพญาจตุโลกบาลทั้งสี่จะพาเหล่าบริวารไปเข้าเฝ้าอยู่ทั้ง 4 ทิศของสุธรรมาเทวสภาคยศาลาด้วย

ทุกวันพญาจตุโลกบาลทั้ง 4 องค์มีหน้าที่ออกเดินตรวจตราความเป็นไปของโลก แต่ถ้าเป็นวันธรรมดาไม่ใช่วันพระจะใช้ให้เทพยดาอื่นลงมาแทน หรือถ้าเป็นวันขึ้นหรือแรม 8 ค่ำจะใช้ให้ลูกมาแทน

ต่อเมื่อถึงวันพระใหญ่คือวันขึ้นหรือแรม 15 ค่ำ พญาจตุโลกบาลทั้ง 4 องค์ต้องออกมาเดินดูความเป็นไปของโลกเอง ไม่ว่าเทพยดาหรือลูกจะมาแทน หรือพญาจตุโลกบาลจะมาเองก็ตามจะต้องถือแผ่นทองเนื้อสุกและดินสอที่ทำด้วยชาติหิงคุละมาด้วย และเดินดูไปทั่วทุกหนแห่ง ทั้งบ้านเล็กเมืองน้อยต่าง ๆ ในโลกมนุษย์ ถ้าพบผู้ทำบุญผู้กระทำความดีก็จะเขียนชื่อที่อยู่ของผู้นั้นลงในแผ่นทองเนื้อสุก และบันทึกว่าได้ทำบุญสิ่งใดบ้าง เช่น บูชาพระรัตนตรัย เลี้ยงดูพ่อแม่ ยำเกรงผู้เฒ่าผู้แก่ครูบาอาจารย์ รักพี่รักน้องรักผู้อื่น ก่อพระเจดีย์ ทอดกฐิน ปลูกกุฎีวิหาร ฟังพระธรรมเทศนา เป็นต้น แล้วเทพยดาจึงนำแผ่นทองคำนั้นไปมอบให้แก่เทวบุตรชื่อปัญจสิขร* ปัญจสิขรเทวบุตรนำไปมอบให้พระมาตุลี* พระมาตุลีก็นำไปถวายพระอินทร์อีกทอดหนึ่ง เทพยดาทั้งหลายก็อ่านแผ่นทองนั้น ถ้าเห็นว่ารายชื่อผู้ทำความดีในแผ่นทองมีมาก เทพยดาก็พากันแสดงความยินดีว่า “มนุษย์ทั้งหลายจะได้ขึ้นมาเกิดเป็นเพื่อนเรานี้มากนักหนา แลว่าจตุราบายโพ้นจะเปล่าอยู่แล”

ถ้าเทพยดาทั้งหลายเห็นรายชื่อในแผ่นทองนั้นน้อยมากก็จะแสดงความเสียใจว่า “โอ้อนิจจา คนทั้งหลายในมนุย์โลกโพ้นกระทำบุญน้อยนักหนา ชะรอยว่าเขาชวนกันกระทำบาปมากนัก แลเขาจะได้ไปเกิดในจตุราบายโพ้นมากนักแล กลัวว่าจำเนียรไปภายหน้า เยียวว่าเมืองฟ้าเรานี้จะเปล่าเสียแล” แล้วพระอินทร์*จึงอ่านข้อความในแผ่นทองนั้นให้เทพยดาทั้งหลายฟัง ถ้าอ่านเสียงค่อยจะได้ยินไปไกล 96,000 วา ถ้าอ่านด้วยเสียงอันดัง เสียงนั้นจะกังวานไปทั่วทั้งเมืองไตรตรึงษ์อันกว้างใหญ่ได้ 80,000,000 วา