กัจจานีเป็นตัวละครในเรื่องกัจจานิโคตตชาดก อัฏฐกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นมารดาของกุลบุตรผู้หนึ่ง
หลังจากบิดาเสียชีวิตแล้ว กุลบุตรได้ปรนนิบัติมารดาเยี่ยงเทวดา ต่อมานางกัจจานีหาหญิงจากตระกูลหนึ่งมาเป็นภรรยาของบุตรและให้ช่วยดูแลตน เพื่อให้บุตรได้ทำงานอย่างเต็มที่ แต่หญิงผู้นั้นกลับทำร้ายและใส่ความนาง จนเป็นเหตุให้บุตรชายขับไล่มารดาออกจากบ้าน นางกัจจานีจึงไปอาศัยอยู่กับครอบครัวของเพื่อนหาเลี้ยงชีพด้วยการรับจ้าง
ต่อมาหญิงสะใภ้ก็ตั้งครรภ์ นางเที่ยวประกาศไปทั่วว่าเมื่อนางกัจจานียังอยู่ในบ้าน ตนไม่สามารถตั้งครรภ์ได้เพราะนางกัจจานีเป็นกาลกิณี นางกัจจานีได้ยินดังนั้นก็คิดว่าธรรมะคือความนับถือผู้เจริญวัย เจริญคุณได้สูญไปจากโลกนี้แน่แล้ว เพราะธรรมดาผู้ที่เคยตีและขับไล่มารดาไม่น่าจะมีบุตร นางจึงตั้งใจที่จะถวายมตกภัตร (อาหารสำหรับผู้ตาย) เพื่ออุทิศแก่ธรรมะที่ตายไปแล้วนั้น วันหนึ่งนางเตรียมงา แป้ง ข้าวสาร ถาด และทัพพี เดินทางไปยังป่าช้าเพื่อทำพิธี
ในครั้งนั้น พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นท้าวสักกเทวราช* (พระอินทร์) ได้พิจารณาสัตว์โลกด้วยทิพจักษุ เห็นนางกัจจานีกำลังทำพิธีอยู่ในป่าช้า จึงแปลงเป็นพราหมณ์มาสนทนากับนางถึงสาเหตุที่นางจะถวายมตกภัตร เมื่อนางกัจจานีตอบ ท้าวสักกเทวราชจึงตรัสว่าพระองค์มาเพื่อประโยชน์ของนาง โดยจะบันดาลให้หญิงสะใภ้พร้อมบุตรพินาศย่อยยับไป ด้วยความรักหลาน นางกัจจานีขอให้พระองค์ดลใจให้นาง บุตร ลูกสะใภ้ และหลานได้อยู่ร่วมกัน ท้าวสักกเทวราชรู้ถึงความเมตตาของนางกัจจานี จึงดลใจให้ลูกชายกับลูกสะใภ้ระลึกถึงบุญคุณของมารดา และให้ออกตามหานางกัจจานีจนมาพบนางในป่าช้า บุตรของนางและภรรยาได้ขอขมาและรับตัวนางกลับบ้าน จากนั้นทุกคนจึงอยู่ด้วยกันอย่างมีความสุข
นามานุกรม