กัณหะเป็นตัวละครในเรื่องกัณหชาดก  ทสกนิบาต  ในนิบาตชาดก  เป็นพระโพธิสัตว์

ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัตแห่งกรุงพาราณสี  พราหมณ์ผู้หนึ่งมีสมบัติถึง 80 โกฏิ  แต่ไม่มีบุตร  พราหมณ์ปรารถนาที่จะมีบุตรจึงสมาทานศีล  พระโพธิสัตว์มาเสวยพระชาติในครรภ์ของภรรยาพราหมณ์  เมื่อคลอดแล้วให้ชื่อกุมารว่ากัณหะเพราะมีผิวดำ  เมื่ออายุได้ 16 ปีบิดาส่งกัณหะไปศึกษาวิชาศิลปศาสตร์ที่เมืองตักสิลา  เมื่อศึกษาสำเร็จแล้วก็เดินทางกลับบ้าน  และได้แต่งงานกับหญิงที่บิดาจัดหาให้

ต่อมาบิดามารดาของกัณหะสิ้นชีวิต  กัณหะได้ครอบครองทรัพย์สมบัติทั้งหมด  อยู่มาวันหนึ่งกัณหะพิจารณาเห็นว่าคนเราเมื่อตายไปก็ไม่สามารถนำทรัพย์สมบัติไปสู่ปรโลกได้  ทรัพย์สมบัติเป็นของหาสาระมิได้  ทั้งยังอาจประสบภัยทั้ง 5 คือ  ราชภัย   โจรภัย   อัคคีภัย   อุทกภัย  และอัปปิยทายาทภัย  แต่การให้ทานเป็นสาระ  ร่างกายก็ไม่เป็นสาระเพราะอาจต้องเผชิญกับโรคภัยนานาประการ  แต่การทำความดีเป็นสาระ   และชีวิตก็ไม่ได้เป็นสาระเพราะเป็นของไม่เที่ยงแท้  แต่การทำความเพียรเจริญวิปัสสนาเป็นสาระ  เมื่อคิดได้ดังนี้กัณหะจึงบริจาคทรัพย์ทั้งหมดแก่ผู้ที่ต้องการ  แล้วออกบวชบำเพ็ญตบะที่ป่าหิมพานต์

เมื่อบวชแล้วกัณหดาบสก็มีตบะแรงกล้า  รักสันโดษ  มักน้อย  บริโภคอาหารคือผลไม้  ดอกไม้  ใบไม้  เปลือกไม้ตามแต่จะมี  และด้วยตบะอันแรงกล้านี้เองทำให้ร้อนถึงท้าวสักกเทวราช* (พระอินทร์) ต้องเสด็จลงมา  เมื่อทอดพระเนตรเห็นกัณหดาบสกำลังนั่งเก็บผลไม้เท่าที่มือจะเอื้อมถึง   ก็ทรงดำริว่าพระดาบสมีตบะแรงกล้าสมควรจะได้รับประทานพร จึงทดสอบความโกรธของกัณหดาบสด้วยการกล่าวค่อนขอดความดำของผิวพรรณ  ของอาหาร  และของที่อยู่อาศัยของดาบส  นอกจากกัณหดาบสจะไม่โกรธตอบแล้ว  ยังแสดงธรรมแก่ท้าวสักกเทวราชด้วยว่า  คนที่ประกอบด้วยตปธรรมไม่เรียกว่าเป็นคนดำ  แต่คนที่มีบาปกรรมคือคนดำ  แล้วก็จำแนกประเภทของบาปกรรมที่ทำให้สัตว์โลกเป็นคนดำถวายท้าวสักกเทวราช

หลังจากได้ฟังธรรมแล้วท้าวสักกเทวราชทรงเลื่อมใสจะประทานพรให้  กัณหดาบสจึงขอพร 4 ประการคือ  อย่าได้มีความโกรธต่อผู้อื่น  อย่าได้มีโทสะต่อผู้อื่น  อย่าได้โลภในทรัพย์ของผู้อื่น  และอย่าได้เกิดความเสน่หาในผู้อื่น  ท้าวสักกเทวราชได้สดับก็ดำริว่าพระดาบสขอแต่พรที่ปราศจากโทษจึงทรงสงสัย  แล้วตรัสถามกัณหดาบสถึงโทษของความโกรธ  โทสะ  โลภะ  และเสน่หา  กัณหดาบสจึงกล่าวถึงโทษของกิเลสทั้ง 4 ถวาย  ท้าวสักเทวราชก็ทรงเลื่อมใสยิ่งขึ้น  จะประทานพรเพิ่มให้แก่พระดาบสเป็นประการที่ 5 กัณหดาบสจึงขอพรว่าอย่าให้อาพาธเพราะจะเป็นอันตรายแก่ความเพียร  ท้าวสักเทวราชก็ยิ่งเลื่อมใส  เนื่องจากพรที่พระดาบสขอนั้นมุ่งที่การบำเพ็ญตบะเป็นหลัก  จึงประทานพรให้  กัณหดาบสขอพรประการที่ 6 เป็นประการสุดท้ายคือขออย่าให้ใจหรือกายของตนเป็นเหตุให้ผู้อื่นทุกข์ร้อน  

ครั้นท้าวสักกเทวราชประทานพรแก่พระดาบสแล้ว   ก็ทรงบันดาลให้ต้นไม้คือต้นอินทวารุณิพฤกษ์มีผลหวานอร่อยไม่ขาดสาย  และทรงขอให้พระดาบสมีชีวิตอยู่โดยปราศจากโรคภัย  แล้วเสด็จกลับวิมาน  ฝ่ายกัณหดาบสก็ไม่เสื่อมจากฌาน  เมื่อสิ้นชีวิตได้ไปเกิดในพรหมโลก