จิตตบัณฑิตเป็นตัวละครในเรื่องจิตตสัมภูตชาดก วีสตินิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

ในแผ่นดินพระเจ้าอวันติแห่งกรุงอุชเชนี แคว้นอวันติรัฐ พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในตระกูลจัณฑาลชื่อจิตตกุมาร มีน้องชายอันเกิดแต่น้าสาวชื่อสัมภูตกุมาร* ครั้นเจริญวัยแล้วได้ศึกษาวิชาจัณฑาลวังสโธวนะ วันหนึ่งได้แยกกันไปแสดงศิลปศาสตร์ที่ประตูพระนคร ธิดาเศรษฐีคนหนึ่งและธิดาพราหมณ์ปุโรหิตคนหนึ่งพาบริวารมาเดินเล่น พบจิตตบัณฑิตและสัมภูตกุมาร ก็ถามบริวารว่าเป็นใคร ครั้นรู้ว่าเป็นบุตรจัณฑาล ทั้งสองนางก็ล้างตาด้วยน้ำหอมเพื่อให้พ้นความอัปมงคล แล้วพากันไปจากที่นั้น

ฝ่ายบริวารของนางทั้งสองแค้นเคืองที่บุตรจัณฑาลเป็นเหตุให้พวกตนหมดโอกาสเที่ยวเล่น จึงทำร้ายกุมารทั้งสองจนสลบไป เมื่อกลับถึงสำนักของตน ทั้งสองน้อยใจถึงชาติกำเนิดที่ทำให้เกิดทุกข์ จึงปลอมเป็นพราหมณ์มาณพ เดินทางไปเรียนศิลปศาสตร์ที่เมืองตักสิลา

วันหนึ่งมีพราหมณ์จากต่างเมืองมานิมนต์อาจารย์ทิศาปาโมกข์ไปสวดมงคลกถาที่เรือนของตน อาจารย์เห็นว่าหนทางไม่สะดวกจึงมอบหมายให้จิตตบัณฑิตซึ่งขณะนั้นเรียนจบแล้วเป็นหัวหน้าแทนตนพาเหล่าพราหมณ์ไป ความลับที่ทั้งสองปิดไว้ว่าเป็นชาติจัณฑาลปรากฏออกมาเพราะความตะกละของสัมภูตบัณฑิตที่เมื่อถูกข้าวปายาสลวกปาก แล้วร้องออกมาเป็นภาษาจัณฑาล ทั้งสองจึงถูกโบยตี จากนั้นจึงออกบวชเป็นฤๅษีที่หิมวันตประเทศ

เมื่อสิ้นชีพทั้งสองไปเกิดเป็นลูกเนื้อ แต่ถูกนายพรานฆ่าตาย จึงไปเกิดเป็นนกเขา ก็ถูกนายพรานจับไปฆ่าอีก ต่อมาพระโพธิสัตว์กลับมาเกิดเป็นบุตรของปุโรหิตในนครโกสัมพี สามารถระลึกชาติได้ ครั้นเจริญวัยแล้วได้ออกบวชเป็นจิตตฤๅษี ส่วนสัมภูตบัณฑิตเกิดเป็นโอรสของพระเจ้าอุตตรปัญจาลราช ได้สืบราชสมบัติต่อจากพระบิดา พระเจ้าสัมภูตราชได้ตรัสพระคาถา 2 คาถา เป็นทำนองเพลงด้วยความเบิกบานพระทัย ประชาชนทั้งหลายก็พากันขับร้องตามกันทั่วไปเพราะรู้ว่าเป็นคาถาเพลงขับของพระราชา เวลาล่วงไป 50 ปี จิตตฤๅษีเหาะมาที่อุทยานเพื่อจะมาทูลเชิญให้พระเจ้าสัมภูตราชออกบวช

ในอุทยานนั้นพระฤๅษีได้พบเด็กชายขับบทเพลงนั้นอยู่ จึงให้เด็กชายท่องจำบทเพลงขับของตนเพื่อไปขับตอบพระราชา เด็กชายนำบทเพลงของพระฤๅษีไปขับตอบพระราชา พระราชาเมื่อได้สดับแล้ว ทรงไต่ถามจนได้ความว่าท่องจำมาจากพระฤๅษี ชะรอยจะเป็นพระเชษฐาของพระองค์ จึงประทานทรัพย์แก่เด็ก แล้วรีบเสด็จไปที่อุทยาน ได้พบพระฤๅษี ทั้งสองได้สนทนากัน

ฝ่ายจิตตฤๅษีกล่าวแสดงชาติภพในอดีตให้พระราชาทรงระลึกได้ จากนั้นกล่าวแสดงธรรมถึงสังขารอันไม่เที่ยง แล้วทูลเชิญให้พระราชาออกบวช พระเจ้าสัมภูตราชได้สดับดังนั้น จึงทรงสละราชสมบัติ เสด็จออกบวชที่ป่าหิมพานต์