ไชยบัณฑิตเป็นตัวละครในเรื่องนกกระจาบกลอนสวด สำนวนที่ 2 เป็นโอรสของท้าวมัททราช*กับนางเกสร*แห่งนครมัททรา* ได้ไปศึกษาศิลปศาสตร์ที่สำนักอาจารย์ทิศาปาโมกข์ เมืองตักศิลา*จนสำเร็จแล้วเดินทางกลับ แต่พระองค์หลงทางไปเข้าเขตยักษ์ เกิดการต่อสู้กัน ยักษ์แพ้จึงถวายคาถาถอดดวงใจแก่พระไชยบัณฑิต พระไชยบัณฑิตเดินทางต่อไปจนถึงเมืองพิไชยนคร* เจ้าเมืองชื่อพิทูรราช* มีธิดาชื่อนางสุวรรณมณี* ซึ่งไม่ยอมพูดกับผู้ชายคนใด เนื่องจากชาติก่อนนางเกิดเป็นแม่นกกระจาบ* โกรธพ่อนกกระจาบ*เพราะเข้าใจผิดว่าพ่อนกไปหลงนางนกอื่น จึงกลับมาไม่ทันช่วยลูกให้รอดพ้นจากไฟไหม้ตาย นางนกจึงอธิษฐานว่าถ้าเกิดใหม่จะไม่พูดกับผู้ชายคนใด

พระไชยบัณฑิตซึ่งชาติก่อนคือพ่อนกกระจาบได้มาอาสาทำให้นางพูดกับพระองค์ได้ ด้วยการถอดหัวใจของพี่เลี้ยงไว้ที่พระเขนย แล้วเล่านิทานเกี่ยวกับผู้หญิง 4 คน คือ หญิงที่กระเดียดหม้อน้ำแล้วน้ำหกใส่ทำให้ผิวนางหมองช้ำ หญิงที่ได้ยินเสียงกลองซึ่งทำให้ผิวนางหมองช้ำ หญิงที่ต้องแสงอาทิตย์จนทำให้ผิวนางหมองช้ำ และหญิงที่แสงจันทร์ทำให้ผิวนางหมองช้ำ เมื่อเล่าจบพระองค์จึงถามหัวใจพี่เลี้ยงที่พระเขนยว่าผิวของหญิงใดอ่อนที่สุด พี่เลี้ยงตอบว่านางที่น้ำหกใส่มีผิวอ่อนที่สุด แต่นางสุวรรณมณีค้านว่า นางผู้ต้องแสงจันทร์มีผิวอ่อนที่สุด เมื่อนางสุวรรณมณียอมพูดกับผู้ชายแล้ว

พระไชยบัณฑิตจึงได้อภิเษกกับนางและได้ครองเมืองพิไชยนคร ไม่นานนักทั้งสองพระองค์และพี่เลี้ยงก็เดินทางกลับไปเยี่ยมท้าวมัททราชและนางเกสร แล้วเล่าเรื่องทั้งหมดให้พระบิดาพระมารดาฟัง อีกครึ่งปีต่อมาเสนาของเมืองพิไชยนครนำสารมาแจ้งพระไชยบัณฑิตว่าท้าวพิทูรราชประชวรและเป็นทุกข์ที่ไม่ได้รับข่าวคราวจากพระไชยบัณฑิต ทั้งสองพระองค์จึงเดินทางกลับเมืองพิไชยนคร