ไชยสุริยาเป็นตัวละครในเรื่องกาพย์พระไชยสุริยา เป็นกษัตริย์ครองเมืองสาวัตถี* มีมเหสีชื่อสุมาลี*

ชาวเมืองสาวัตถีอยู่กันอย่างสุขสบาย ราษฎรทำไร่ทำนาได้ผลเป็นที่พอใจ มีการค้าขายกับพ่อค้าต่างเมือง พระไชยสุริยาเป็นกษัตริย์ที่ดี แต่ไว้ใจเหล่าขุนนางมากเกินไป “ซื่อตรงหลงเล่ห์เสนีย์ กลอกกลับอัปรีย์ บุรีจึงล่มจมไป” เหล่าเสนาอำมาตย์พากันประพฤติผิด ลุ่มหลงในกามารมณ์ หมกมุ่นในไสยศาสตร์ ฉ้อโกงกดขี่ข่มเหงราษฎร ตุลาการรับสินบน พระภิกษุไม่ปฏิบัติธรรม ความเลวร้ายต่าง ๆ เหล่านี้ทำให้เกิดอาเพศ น้ำป่าไหลเข้าท่วมเมือง

พระไชยสุริยาต้องพามเหสีพร้อมผู้ติดตามลงเรือสำเภาใหญ่เดินทางไปสู่ทะเลอันกว้างใหญ่จนมองไม่เห็นฝั่ง เกิดพายุใหญ่พัดมาทำให้เรือสำเภาแตก พระไชยสุริยาและมเหสีถูกน้ำพัดพามาขึ้นฝั่ง ทั้งสององค์ไม่พลัดกันเพราะพระไชยสุริยารอบคอบ แก้ปัญหาเฉพาะหน้าได้ “ราชาคว้ามืออรทัย เอาผ้าสะไบ ต่อไว้ไม่ไกลกายา” พระไชยสุริยาดำรงชีวิตอยู่ในป่าอย่างยากลำบาก แต่ก็ทรงอดทนปรับพระองค์ให้เข้ากับสภาพแวดล้อม ดังคำประพันธ์ว่า ขึ้นกกตกทุกข์ยาก แสนลำบากจากเวียงชัย มันเผือกเลือกเผาไฟ กินผลไม้ได้เป็นแรง ในบริเวณใกล้ ๆ กันนั้นเป็นที่อยู่ของพระดาบสผู้ทรงญาณ ซึ่งได้บำเพ็ญเพียรมาช้านานจนเป็นผู้รู้แจ้ง เมื่อเกิดเหตุอาเพศแผ่นดินไหว พระดาบสเล็งญาณดูก็รู้ว่าเหตุดังกล่าวเกิดจากกาลกิณี 4 ประการ ได้แก่ คนชั่วรังแกคนดี มีแต่คนอกตัญญู มีการส่อเสียดเบียดเบียนกัน และการโลภจนไม่รู้จักบาป พระดาบสรู้เรื่องแล้วนึกสงสารพระไชยสุริยาผู้ไม่มีความผิด จึงเหาะมาเทศน์สั่งสอนพระไชยสุริยาและมเหสีให้ปฏิบัติธรรมเพื่อจะได้ไปสู่สวรรค์ ทั้งสององค์เชื่อฟังพระดาบสจึงปฏิบัติธรรมอย่างเคร่งครัด และในที่สุดก็ “สำเร็จเสร็จได้ไปสวรรค์ เสวยสุขทุกวัน นานนับกัปกัลป์พุทธันดร”