ตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงได้รับการวางรากฐานอันมั่นคงในแทบทุกด้านจากสมเด็จพระบรมชนกนาถ ทรงได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้โดยเสด็จอย่างใกล้ชิด ทั้งยังทรงได้รับความไว้วางพระราชหฤทัยให้ปฏิบัติพระราชกิจต่าง ๆ แทนพระองค์อยู่เสมอ ทรงได้รับการศึกษาอย่างดียิ่งทั้งตามแบบราชประเพณีและตามแบบแผนตะวันตก
เนื่องจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงครองราชย์ตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ จึงต้องมีผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์จนกว่าจะทรงบรรลุนิติภาวะคือ สมเด็จเจ้าพระยามหาศรีสุริยวงค์ (ช่วง บุนนาค) เป็นผู้สำเร็จราชการแผ่นดินซึ่งมีอำนาจสูงสุด ส่วนสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมขุนบำราบปรปักษ์ทรงเป็นผู้สำเร็จราชการในราชสำนัก โดยมีสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาสุดารัตนราชประยูรทรงช่วยบัญชาการฝ่ายใน ดังนั้นในช่วงเวลาก่อนที่จะทรงพระราชอำนาจสิทธิ์ขาดในการบริหารราชการแผ่นดินด้วยพระองค์เอง จึงมีพระราชวโรกาสได้ทรงศึกษาความเป็นไปของบ้านเมืองและของโลก ได้เสด็จประพาสทั้งภายในและภายนอกประเทศ
ในรัชกาลที่ 5 ประเทศสยามได้รับการปฏิรูปให้อยู่ในภาวะที่เรียกว่า “ศิวิไลซ์” ทัดเทียมกับนานาอารยประเทศ ทั้งในด้านการศึกษา การเมือง การปกครอง และสังคม และวัฒนธรรม พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเป็นที่จงรักภักดีและเทิดทูนของพสกนิกรอย่างยิ่ง จึงทรงได้รับพระราชสมัญญาว่า “สมเด็จพระปิยมหาราช” ใน พ.ศ. 2546 เนื่องในวาระฉลองวันพระราชสมภพครบ 150 ปี องค์การการศึกษาวิทยาศาสตร์และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO) ได้ประกาศพระเกียรติคุณให้ทรงเป็นบุคคลสำคัญของโลกสาขาการศึกษา วัฒนธรรม สังคมศาสตร์ มานุษยวิทยา และการพัฒนาสังคมและการสื่อสาร ประจำปี 2545-2546
พระราชนิพนธ์
วรรณกรรม
1. ไกลบ้าน*
2. พระราชพิธีสิบสองเดือน*
3. พระราชวิจารณ์เรื่องจดหมายเหตุความทรงจำของกรมหลวงนรินทรเทวี
4. ลิลิตนิทราชาคริต*
5. บทละครนิทราชาคริต*
6. บทละครเรื่องเงาะป่า*
7. วงศ์เทวราช*
8. กาพย์เห่เรือ*
9. โคลงสุภาษิต*
10. โคลงพระราชพิธีแห่โสกันต์*
11. พระราชกรัณยานุสร*
12. โคลงนิราศของท้าวสุภัติการภักดี*
13. คำจารึก ณ พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี*
14. ตามเสด็จไทรโยค*
15. โคลงภาพพระราชพงศาวดาร*
โคลงประกอบรูปที่ 1 แผ่นดินสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 ภาพสร้างกรุงศรีอยุธยา
โคลงประกอบรูปที่ 10 แผ่นดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ภาพพระสุริโยทัยขาดคอช้าง
โคลงประกอบรูปที่ 19 แผ่นดินพระมหินทราธิราช ครั้งที่ 2 ภาพพระมหาธรรมราชาอาสาเจรจาความเมือง
โคลงประกอบรูปที่ 21 แผ่นดินสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช ภาพสมเด็จพระนเรศวรตามจับพระยาจีนจันตุ
โคลงประกอบรูปที่ 22 แผ่นดินสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช ภาพสมเด็จพระนเรศวรทรงปืนข้ามแม่น้ำสโตง
โคลงประกอบรูปที่ 62 จลาจลสมัย ภาพพระยาวชิรปราการกับทหาร 5 ม้า รบพม่า 30 ม้า
โคลงประกอบรูปที่ 72 ภาพเมื่อจลาจลในกรุงธนบุรี พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าเสด็จกลับจากเมืองเขมร
โคลงประกอบรูปที่ 79 แผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ภาพค่ายปีกกาพม่าที่เมืองทวาย
โคลงประกอบรูปที่ 86 แผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ภาพอุปราชาภิเศกกรมหลวงอิศรสุนทรเป็นกรมพระราชวังบวรฯ
16. กลอนไดเอรีซึมทราบ*
17. โคลงพระราชพิธีศรีสัจปานกาลแลคเชนทรัศวสนาน*
18. บทโคลงและฉันท์ร.ศ.112*
19. บทละครเบ็ดเตล็ดเรื่องรามเกียรติ์*
20. โคลงภาพเรื่องรามเกียรติ์ที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม*
ห้องที่ 90 รวมโคลง 28 บท เนื้อความตั้งแต่ทศกัณฐ์ทำพิธีอุมงค์จนถึงหนุมานทำลายพิธีอุมงค์
ห้องที่ 94 รวมโคลง 28 บท เนื้อความตั้งแต่หนุมานเกี้ยวนางวานรินจนถึงหนุมานสังหารวิรุญจำบัง
ห้องที่ 102 – 107 รวมโคลง 168 บท เนื้อความตั้งแต่ทศกัณฐ์ยกทัพเข้าเมืองจนถึงหนุมานคืนสมบัติให้ทศกัณฐ์
21. วชิรญาณสุภาษิต*
22. เสด็จประพาสต้น*
23. บทเจรจาเรื่องอิเหนา*
ฯลฯ
พระราชหัตถเลขา
1. พระราชหัตถเลขาถึงสมเด็จพระบรมราชินีนาถ
2. พระราชหัตถเลขาพระราชทานสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ในเวลาเสด็จพระราชดำเนินประพาสยุโรปครั้งที่ 2 ใน พ.ศ.2450
3. พระราชหัตถเลขาทรงมีไปมากับสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
4. พระราชหัตถเลขาและหนังสือกราบบังคมทูลของเจ้าพระยาพระเสด็จสุเรนทราธิบดี แต่ยังมีบรรดาศักดิ์เป็นพระมนตรีพจนกิจและพระยาวิสุทธิสุริยศักดิ์
5. พระราชหัตถเลขาพระราชทานพระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ (นพ ไกรฤกษ์)
6. พระราชหัตถเลขารัชกาลที่ 5 ที่เกี่ยวกับภารกิจของกระทรวงมหาดไทย เล่ม 1 – 2
7. พระราชหัตถเลขาเรื่องเสด็จประพาสลำน้ำมะขามเฒ่าเมื่อ พ.ศ. 2451
ฯลฯ
พระบรมราโชวาท พระราชดำรัส พระบรมราชาธิบาย และจดหมายเหตุบันทึกรายวัน
1. พระบรมราโชวาทในรัชกาลที่ 5 เช่น พระบรมราโชวาทพระราชทานพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 4 พระองค์*
2. พระราชดำรัสในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (ตั้งแต่ พ.ศ. 2417 ถึง พ.ศ. 2453) เป็นเวลารวม 36 ปี
3. พระราชนิพนธ์พระบรมราชาธิบายเรื่องสามัคคี
4. จดหมายเหตุพระราชกิจรายวันในรัชกาลที่ 5 ปีมะโรง พ.ศ. 2411 ถึงปีระกา พ.ศ. 2416
ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 5. กรุงเทพฯ : บัวหลวงการพิมพ์, 2522. (พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานฌาปนกิจศพ น.ส.ธิติ บุนนาค ณ เมรุวัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 26 เมษายน พุทธศักราช 2522)
ณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม. พระราชประวัติ 42 ปีแห่งการครองราชย์สมเด็จพระปิยมหาราช. กรุงเทพ ฯ : ส่งเสริมบัณฑิตย์, 2529 .
ยุพร แสงทักษิณ. ยิ่งยศพระปิยมหาราชเรื้อง โลกซ้องสดุดี. กรุงเทพ ฯ : สถาบันภาษาไทย กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ , 2546.
นามานุกรม