จันทะโครบ เป็นนิทานคำกลอนสมัยรัตนโกสินทร์  ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง ต้นฉบับเดิมเป็นสมุดไทยและนำมาพิมพ์เป็นหนังสือปกอ่อนโดยโรงพิมพ์หมอสมิธและโรงพิมพ์นายเคน ในปี พ.ศ.2433 – 2436  ต่อมาในปี พ.ศ. 2480  โรงพิมพ์ห้องสมุดสำเพ็งได้พิมพ์เรื่องจันทะโครบในรูปของหนังสือนิทานคำกลอนและหนังสือเพลงขอทาน  ปีพ.ศ. 2505  องค์การค้าของคุรุสภาได้นำหนังสือนิทานคำกลอนมาพิมพ์ใหม่

 

เนื้อเรื่องจันทะโครบตอนต้นมีที่มาจากนิบาตชาดกเรื่องที่ 347 เรื่อง จุลธนุคคหชาดก ซึ่งเป็นเรื่องของภรรยาจุลธนุคคหบัณฑิตเป็นหญิงชั่วเข้าข้างนายโจร  ทำให้สามีต้องตายเพราะโจร พระโพธิสัตว์ในพระชาติที่เป็นพระอินทร์จึงจำแลงร่างเป็นสุนัขจิ้งจอกไปว่ากล่าวเยาะเย้ยนางให้มีความอายเรื่องย่อของจันทะโครบมีว่า ท้าวพรหมทัตแห่งเมืองพาราณสีโปรดให้โอรส คือจันทะโครบไปเรียนศิลปศาสตร์กับพระฤๅษีโคดมในป่า เมื่อเรียนสำเร็จก่อนกลับเมือง พระฤๅษีมอบพระขรรค์วิเศษและเสกขนโมรา (ขนนกยูง) เป็นหญิงสาวชื่อโมราใส่ผอบทองมอบให้ โดยมีข้อแม้ว่าห้ามเปิดระหว่างเดินทางอยู่กลางป่า   ในระหว่างเดินทางเกิดความอยากรู้อยากเห็นจึงเปิดผอบ พบนางโมราและได้นางเป็นชายา ต่อมาจันทะโครบพบนายโจรและบริวารห้าร้อยคน  จึงฝากพระขรรค์ไว้กับนางโมราและสู้รบกับโจร  ในระหว่างนั้นจันทะโครบร้องขอพระขรรค์ นางโมราหลงรักโจร จึงส่งพระขรรค์ให้โดยหันด้ามไปทางนายโจร โจรจึงคว้าพระขรรค์ฟันจันทะโครบตาย  นางโมราได้เสียกับโจร  โจรเห็นว่านางรูปสวยแต่ไม่มีความซื่อสัตย์ต่อสามีจึงทิ้งนางไว้กลางป่า  เมื่อตื่นขึ้นมานางไม่พบโจรก็เสียใจ  เดินคร่ำครวญไปถึงฝั่งน้ำ พระอินทร์อยากลองใจนาง จึงแปลงร่างเป็นเหยี่ยวคาบเนื้อย่างมาเกาะที่ต้นไม้ นางโมราเห็นเนื้อเกิดความหิวจึงขอเนื้อโดยจะยอมเป็นเมียเหยี่ยว พระอินทร์จึงสาปให้นางกลายเป็นชะนีไล่เข้าป่าไป แล้วใช้น้ำมันทิพย์ชุบชีวิตจันทะโครบขึ้นมาสั่งสอนแสดงโทษของการคบหญิงพาล แล้วบอกทางให้ไปตามหาเนื้อคู่ชื่อนางมุจลินท์ซึ่งเป็นธิดาพญานาค จันทะโครบเดินทางต่อไป  พบอุปสรรคต่าง ๆ กว่าจะได้พบนางมุจลินท์ในถ้ำและได้นางเป็นชายา   เมื่อนางตั้งครรภ์ได้ 3 เดือนก็พากลับบ้านเมือง  ระหว่างทางกลางป่า นางยักษ์ม่ายมาพบเข้า เกิดต้องใจจันทะโครบจึงโปรยยามาต้องทั้งสององค์  และทุบตีนางมุจลินท์แล้วจับโยนลงน้ำ  แล้วปลอมตัวเป็นนางมุจลินทร์  เมื่ออยู่ในเมืองของจันทะโครบ นางแปลงถูกจับได้ว่าเป็นยักษ์จึงร่ายมนตร์หนีหายไป  จันทะโครบจึงกลับเข้าป่าตามหานางมุจลินท์ ฝ่ายนางมุจลินท์เมื่อถูกโยนลงน้ำ พระสมุทรแปลงเป็นกอสวะรับนางไว้ ต่อมาพญานาคผู้บิดามาพบเข้าจึงนำนางไปอยู่ที่เมืองนาค นางคลอดกุมารชื่อจันทะวงศ์  เมื่อจันทะวงศ์โตขึ้นได้มาพบจันทะโครบโดยบังเอิญ  ได้ต่อสู้กันแต่ในที่สุดก็รู้ว่าเป็นพ่อลูกกัน จันทะโครบรับนางมุจลินท์และลูกกลับเมือง