กุมภกรรณเป็นตัวละครในบทละครเรื่องรามเกียรติ์ เป็นโอรสท้าวลัสเตียน*กับนางรัชฎา* เป็นอนุชาของทศกัณฐ์* เป็นเชษฐาของพิเภก* ทูษณ์* ขร* ตรีเศียร* และนางสำมนักขา*
กุมภกรรณเป็นยักษ์ที่ตั้งมั่นอยู่ในธรรม เมื่อทศกัณฐ์ขอให้กุมภกรรณมาช่วยรบ กุมภกรรณแนะนำให้คืนนางสีดา*เพื่อสงบศึกและผูกมิตรกับพระราม* ทศกัณฐ์ไม่ยอมโดยให้เหตุผลว่าพระราม พระลักษณ์*หยามเกียรติทำให้ต้องอับอาย กุมภกรรณไม่อาจขัดทศกัณฐ์ได้จึงยอมจัดทัพออกรบกับพระราม พิเภกทูลพระรามว่ากุมภกรรณเป็นผู้ตั้งในสุจริตธรรม แต่ที่ออกรบเพราะไม่อาจขัดทศกัณฐ์ได้ และขอให้พระรามไว้ชีวิตกุมภกรรณ พระรามให้พิเภกไปเกลี้ยกล่อมกุมภกรรณให้เลิกทัพ กุมภกรรณไม่ยอมและต่อว่าพิเภก สุดท้ายกุมภกรรณถามปริศนา 4 ข้อว่าชีโฉด หญิงโหดมารยา ช้างงารี และชายทรชนคือผู้ใด ถ้าพระรามตอบปริศนา 4 ข้อนี้ได้ ตนจะยกทัพกลับ พระรามไม่สามารถตอบได้ พิเภกจึงแนะให้พระรามส่งองคต*ไปลวงถาม กุมภกรรณเฉลยปริศนาทั้ง 4 ข้อว่า
อันเจ้าลงกากรุงไกร นั้นได้แก่ช้างงารี
มารษาอาธรรม์พ้นนัก ไปลอบลักพาเมียเขาหนี
ฝ่ายองค์พระรามสามี คือชีโฉดชั่วสามานย์
เมียรักของตัวผู้เดียว ทิ้งไว้เปล่าเปลี่ยวในไพรสาณฑ์
ครั้นหายเที่ยวหาไม่พบพาน จนต้องรอนราญวุ่นไป
หญิงโหดคือสำมนักขา ชั่วช้าไม่มีที่เปรียบได้
ไปเที่ยวเกี้ยวชายไม่อายใจ จนต้องทุกข์ภัยพันทวี
อันชายทรชนคนชั่ว คือตัวพิเภกยักษี
ไปเข้าด้วยพวกไพรี มิได้รู้คุณญาติกา
พระรามให้สุครีพ*นำทัพไปรบ กุมภกรรณเห็นว่าสุครีพมีฤทธิ์มากก็คิดจะตัดกำลังสุครีพก่อน จึงออกอุบายท้าให้สุครีพไปถอนต้นรังที่เขากาลจันทร์*ในอุดรทวีป สุครีพหลงกลทำตามคำท้า เมื่อกุมภกรรณเห็นสุครีพอ่อนแรงก็เข้าโจมตีทันที สุครีพเสียทีถูกกุมภกรรณจับหนีบรักแร้ไป พลวานรมาทูลพระราม พระรามจึงให้หนุมาน*ไปช่วยสุครีพไว้ได้
กุมภกรรณไปขอหอกโมกขศักดิ์*ที่ฝากไว้กับพระพรหม* พระพรหมเห็นว่าหอกโมกขศักดิ์เป็นสนิมก็กล่าวเตือนกุมภกรรณให้ตั้งตนอยู่ในธรรม เมื่อได้หอกโมกขศักดิ์แล้วก็ไปตั้งพิธีลับหอกโมกขศักดิ์*ที่ริมฝั่งน้ำ พิเภกทูลพระรามว่าให้ทำลายพิธีก่อนที่กุมภกรรณจะลับหอกครบทั้ง 4 คม พิเภกบอกนิสัยของกุมภกรรณว่า
ตัวเพื่อนนั้นแสนสะอาดนัก รักแต่รสกลิ่นที่หอมหวาน
อบรมลูบไล้สุคนธ์ธาร เป็นนิจกาลทุกวันไป
ทุกสิ่งสารพันเน่าเหม็น แม้นเห็นรากท้นไม่ทนได้
แล้วทูลพระรามให้หนุมานกับองคตแปลงเป็นกาจิกสุนัขเน่าลอยน้ำไปทำลายพิธีลับหอกได้สำเร็จ
เมื่อกุมภกรรณยกทัพมา พิเภกทูลให้พระลักษณ์ออกรบ พระลักษณ์เสียทีถูกหอกโมกขศักดิ์ พิเภกแนะให้ไปนำยามาแก้พิษหอกก่อนพระอาทิตย์ขึ้น หนุมานไปเก็บยาจนครบและนำมาช่วยพระลักษณ์ไว้ได้ทัน ทศกัณฐ์รู้ว่าพระลักษณ์ฟื้นก็ให้กุมภกรรณออกรบอีกครั้ง ครั้งนี้กุมภกรรณทำพิธีทดน้ำ*โดยเนรมิตกายใหญ่นอนขวางจมอยู่กลางลำน้ำทำให้น้ำไม่ไหลไปทางทัพพระรามเพื่อให้ทหารของพระรามอดน้ำ พิเภกไม่รู้ว่ากุมภกรรณทำพิธีทดน้ำที่ไหนจึงให้หนุมานไปสืบและทำลายพิธีทดน้ำได้
ต่อมากุมภกรรณตัดสินใจออกรบแต่ก็เกิดนิมิตร้ายในทัพ พระรามยกทัพออกรบกับกุมภกรรณ ครั้งนี้หนุมานสังหารนนทกาล 1*ยักษ์แม่ทัพ กุมภกรรณเห็นนนทกาลตายก็โกรธเข้ารบกับพระราม พระรามแผลงศรพรหมาสตร์*ไปถูกอกของกุมภกรรณล้มลง ก่อนตายได้เห็นพระรามเป็นพระนารายณ์ * 4 กร ทรงจักร สังข์ ตรี คทา กุมภกรรณสำนึกผิดที่รบกับพระนารายณ์ จึงขออภัยโทษและขอไปเกิดบนสวรรค์ทั้งยังได้ฝากฝังพิเภกอนุชากับพระราม ก่อนสิ้นใจกุมภกรรณเรียกพิเภกมาสั่งความให้จงรักภักดีต่อพระรามเพื่อญาติมิตรจะได้พึ่ง เมื่อสิ้นชีวิตกุมภกรรณไปเกิดบนสวรรค์ตามคำของพระนารายณ์
นามานุกรม