กัณฐ์ หรือทศพักตร์* หรือทศเศียร* หรือท้าวยี่สิบกร* หรือราพณาสูร*เป็นตัวละครในเรื่องรามเกียรติ์ เป็นยักษ์เจ้ากรุงลงกา* อายุสามโกฏิกว่าปี สืบเชื้อสายมาจากพรหมพงศ์ ทศกัณฐ์มี 10 เศียร 20 กร เป็นโอรสของท้าวลัสเตียน* กับนางรัชฎา* ได้ครองกรุงลงกาต่อจากท้าวลัสเตียน ทศกัณฐ์เป็นอนุชาของกุเปรัน* ทัพนาสูร* อัครธาดา* และมารัน* ทศกัณฐ์เป็นเชษฐาของ กุมภกรรณ* พิเภก* ขร* ทูษณ์* ตรีเศียร* และนางสำมนักขา*
ทศกัณฐ์มีมเหสีคือนางมณโฑ* และนางกาลอัคคี*หรือนางอัคคี* มีโอรสที่เกิดจากนางมณโฑคืออินทรชิต* สีดา* และไพนาสุริยวงศ์* มีโอรสที่เกิดจากนางอัคคีคือบรรลัยกัลป์* มีโอรสที่เกิดจากเหล่านางสนมกำนัล 1010 ตน คือ สิบรถ*และสหัสกุมาร* มีโอรสที่เกิดจากนางช้างคือทศคีรีวัน* และทศคีรีธร* มีธิดาที่เกิดจากนางปลาคือนางสุพรรณมัจฉา* ทศกัณฐ์มีสหายต่างเมืองคือท้าวอัศกรรณ* ไพจิตราสูร* สัทธาสูร* มูลพลัม* ท้าวจักรวรรดิ* ท้าวสัตลุง* และท้าวมหาบาล*
อดีตชาติของทศกัณฐ์คือนนทก* อสูรที่ล้างเท้าเทวดาที่เชิงเขาไกรลาส* ต่อมาถูกพระนารายณ์*สังหาร แล้วสาปให้ไปเกิดในวงศ์พรหม เมื่ออายุได้ 14 ปีได้ไปศึกษาศิลปศาสตร์ต่างๆ กับพระฤๅษีโคบุตร* เมื่อเรียนสำเร็จแล้วก็คึกคะนองได้ไปเที่ยวหักต้นไม้ในสวนของพระอรชุน* ถูกพระอรชุนจับมัดประจานทั่วสวรรค์ จนพระโคบุตรฤๅษีต้องไปขอให้พระอรชุนปล่อยทศกัณฐ์
เมื่อวิรูฬหก*ขว้างสังวาลนาค 2*ใส่ตุ๊กแกจนเขาไกรลาสทรุด พระอิศวร*ให้ทศกัณฐ์ไปยกเขาไกรลาสให้ตรง เหล่าเทวดาเห็นฤทธิ์ทศกัณฐ์ก็ตกใจกลัว ปรับทุกข์กันว่าต่อไปเทวดาจะเป็นข้ายักษ์เสียหมด ทศกัณฐ์ยกเขาไกรลาสให้ตรงได้ก็ขอประทานพระอุมา*ไปเป็นมเหสี พระอิศวรก็ประทานให้ พระนารายณ์ลวงให้ทศกัณฐ์คืนพระอุมาและขอนางมณโฑไปแทน ระหว่างที่ทศกัณฐ์พานางมณโฑกลับกรุงลงกาถูกพาลี*แย่งนางมณโฑไป ทศกัณฐ์เสียใจ กุมภกรรณและพิเภกจึงขอให้พระฤๅษีโคบุตรช่วย พระฤๅษีโคบุตรให้ไปขอให้พระฤๅษีอังคต*ช่วยเจรจากับพาลี ขณะนั้นนางมณโฑมีครรภ์อยู่ พระอังคตฤๅษีจึงแหวะท้องนางมณโฑ นำกุมารไปใส่ในท้องแพะ ทศกัณฐ์ก็ได้นางมณโฑกลับไป ทศกัณฐ์คิดแค้นจึงแปลงเป็นปูไปดักสังหารองคต*โอรสของพาลีกับนางมณโฑ พาลีจะสังหารทศกัณฐ์จึงคืนร่าง พาลีจึงให้จับมัดให้โอรสลากเล่นจนพอใจแล้วปล่อยไป
ทศกัณฐ์เจ็บใจที่ถูกพระอรชุนและพาลีประจาน จึงไปทำพิธีถอดดวงใจ*กับพระฤๅษีโคบุตร เมื่อถอดดวงใจสำเร็จทศกัณฐ์ก็กำเริบฤทธิ์ อยากได้บุษบกแก้ว*ที่ท้าวลัสเตียนประทานให้กุเปรัน ก็เข้าแย่งชิง กุเปรันสู้ไม่ได้ไปขอพึ่งพระอิศวร พระอิศวรจึงขว้างงาปักอกทศกัณฐ์ แล้วสาปให้งาติดตัวจนกว่าทศกัณฐ์จะสิ้นชีพงาจึงหลุด ทศกัณฐ์ไปขอให้พระวิษณุกรรม*เลื่อยงาและทำแผ่นปิดอกไว้
เมื่อรณพักตร์*โอรสได้ศรวิเศษจากพระเป็นเจ้าทั้งสามแล้ว ทศกัณฐ์ให้รณพักตร์ยกทัพไปรบกับพระอินทร์* เมื่อรณพักตร์ชนะพระอินทร์ ทศกัณฐ์ให้นามใหม่ว่าอินทรชิต
ครั้งหนึ่งท้าวทศรถ*ทำพิธีหุงข้าวทิพย์* นางมณโฑได้กลิ่นก็อยากกิน ทศกัณฐ์จึงให้นางกากนาสูร*ไปโฉบข้าวทิพย์มาให้ นางมณโฑเสวยข้าวทิพย์แล้วก็ตั้งครรภ์ เมื่อประสูตินางสีดา พิเภกทำนายว่ากุมารีจะเป็นภัยต่อกรุงลงกา จึงให้เอาไปลอยน้ำ ท้าวชนก*เก็บกุมารีได้นำไปเลี้ยงเป็นธิดาบุญธรรมที่เมืองมิถิลา*
ทศกัณฐ์เที่ยวไปทั่วจักรวาล แปลงกายเป็นพญาช้างไปอยู่กับนางช้างจนเกิดทศคีรีวันและทศคีรีธร และแปลงเป็นปลาไปอยู่กับนางปลาจนเกิดนางสุพรรณมัจฉา
ต่อมาทศกัณฐ์เห็นว่าเหล่าฤๅษีบำเพ็ญพรตเคร่งครัดก็ริษยาจึงสั่งให้นางกากนาสูรนำบริวารกาไปรบกวนฤๅษีทุก 7 วัน ฤๅษีวสิษฐ์*และฤๅษีสวามิตร*จึงทูลเชิญพระรามไปปราบกากนาสูรและบริวาร
ครั้งหนึ่งทศกัณฐ์ออกประพาสป่า ให้ชิวหา*สวามีของนางสำมนักขาเฝ้าเมืองไว้ กลับมาไม่เห็นกรุงลงกาเพราะชิวหานอนหลับและแลบลิ้นปิดเมืองไว้ ทศกัณฐ์โกรธเพราะคิดว่ามีศัตรูมารุกรานจึงขว้างจักรไปตัดลิ้นชิวหาตาย นางสำมนักขาเสียใจก็ออกเที่ยวป่าจนพบพระราม ครั้นถูกพระลักษณ์*ทำร้ายก็ไปฟ้องพญาขร พญาทูษณ์ และท้าวตรีเศียร ทั้งสามไปรบกับพระรามและถูกสังหาร นางสำมนักขาจึงไปพรรณนาความงามของนางสีดาให้ทศกัณฐ์ฟัง ทศกัณฐ์อยากได้นางสีดา จึงให้มารีศ*แปลงเป็นกวางทองไปล่อพระรามและพระลักษณ์ออกจากอาศรม แล้วไปลักนางสีดาไปไว้ที่กรุงลงกา ระหว่างทางทศกัณฐ์ได้รบกับนกสดายุ*สหายของพระราม และใช้แหวนของนางสีดาขว้างสดายุ เมื่อนำนางสีดาไปไว้ที่สวนแล้วก็ให้สหัสกุมารเฝ้า ครั้นทศกัณฐ์ฝันร้าย พิเภกทำนายฝัน และให้คืนนางสีดา ทศกัณฐ์โกรธ ขับพิเภกออกจากเมืองและให้นางตรีชฎา*ชายาของพิเภกไปคอยรับใช้นางสีดา
ครั้นพระรามจะจองถนนไปกรุงลงกา ทศกัณฐ์แปลงเป็นฤๅษีกาลสิทธิโคดม*ไปดูกำลังทัพพระรามและจะสังหารพิเภก เมื่อไม่สำเร็จก็กลับเข้าเมือง ต่อมาทศกัณฐ์คิดจะตัดศึกจึงให้นางเบญกาย*แปลงเป็นนางสีดาลอยไปติดท่าน้ำของพระรามแต่ก็ไม่สำเร็จ ทศกัณฐ์จึงให้นางสุพรรณมัจฉานำบริวารไปทำลายถนนที่จองไปกรุงลงกาแต่ก็ถูกหนุมานจับได้อีก
เมื่อพระรามยกทัพไปถึงเกาะลงกา ทศกัณฐ์ให้ภานุราช*เนรมิตป่าคอยดักทำร้ายพระราม แต่ไม่สำเร็จ ภานุราชถูกหนุมานสังหาร ทศกัณฐ์ให้ยกฉัตรวิเศษบังกรุงลงกา พระรามให้สุครีพ*ไปหักฉัตร สุครีพหักฉัตรและใช้เท้าคีบมงกุฎทศกัณฐ์ไปถวายพระราม เปาวนาสูร*ทูลให้ทศกัณฐ์เชิญไมยราพไปรบก็ถูกหนุมานสังหารได้ ทศกัณฐ์ให้กุมภกรรณออกรบ กุมภกรรณก็ถูกสังหาร อินทรชิตรู้ว่ากุมภกรรณตายก็อาสาออกรบ ทศกัณฐ์ให้อินทรชิตจัดทัพออกรบ ระหว่างอินทรชิตไปชุบศรนาคบาศ* ทศกัณฐ์ให้มังกรกัณฐ์*และกำปั่น*ออกรบ มังกรกัณฐ์และกำปั่นก็ถูกสังหาร เมื่ออินทรชิตรู้ว่าจะสิ้นชีวิตก็กลับเข้ากรุงลงกาเพื่อลาทศกัณฐ์ นางมณโฑขอให้ทศกัณฐ์คืนนางสีดา แต่ทศกัณฐ์ไม่คืนและให้อินทรชิตออกรบอีก อินทรชิตถูกพระลักษณ์สังหาร
หลังจากอินทรชิตถูกสังหาร ทศกัณฐ์ออกรบพร้อมกับสิบรถ พระรามสู้กับทัพของทศกัณฐ์ จนใกล้ค่ำทศกัณฐ์ให้เลิกทัพกลับกรุงลงกา แล้วเชิญมูลพลัม*ไปช่วยรบ สหัสเดชะเชษฐาของมูลพลัมไปช่วยด้วย ทั้งสองก็ถูกสังหาร ต่อมาทศกัณฐ์เชิญแสงอาทิตย์*ไปช่วยรบ พระรามจัดทัพออกรบกับแสงอาทิตย์ และสังหารแสงอาทิตย์ได้
ครั้นแสงอาทิตย์ถูกสังหาร ทศกัณฐ์ยกทัพครั้งที่ 2 พระรามเสด็จออกรบกับทศกัณฐ์ ทศกัณฐ์ถูกศรพรหมาสตร์* แต่สามารถถอนศรได้ ครั้นเห็นว่าพระอาทิตย์ลับเหลี่ยมเขาจึงให้เลิกทัพ ทศกัณฐ์ได้ปรึกษาการศึกกับนางมณโฑ นางมณโฑแนะให้เชิญท้าวสัตลุงและตรีเมฆ*มาช่วยรบ แต่สัตลุงและตรีเมฆก็ถูกสังหาร
ทศกัณฐ์รู้ว่าทั้งสองถูกสังหารก็คิดไปทำพิธีอุมงค์* ที่เขานิลกาลา* พระรามให้หนุมาน สุครีพ และนิลนนท์*ไปทำลายพิธีได้ ทศกัณฐ์เห็นเสียพิธีก็ให้เชิญท้าวสัทธาสูรและวิรุญจำบัง*ไปร่วมรบ พิเภกทูลให้พระรามส่งหนุมานไปตัดกำลังของท้าวสัทธาสูรอย่าให้เข้ามาใกล้ทัพพระรามได้ หนุมานทำอุบายสังหารท้าวสัทธาสูร ส่วนวิรุญจำบังออกรบแต่เมื่อเห็นว่าไม่อาจสู้พระรามได้ก็หนีไปซ่อนในมหาสมุทร พระรามให้หนุมานตามไปสังหารวิรุญจำบัง
ทศกัณฐ์เห็นว่าท้าวมาลีวราช*มีวาจาสิทธิ์ จึงให้เชิญท้าวมาลีวราชไปตัดสินความ เพื่อหวังให้ท้าวมาลีวราชแช่งพระราม พระรามเสด็จไปที่สนามรบและทูลท้าวมาลีวราชตามจริง ท้าวมาลีวราชตัดสินให้ทศกัณฐ์คืนนางสีดา แต่ทศกัณฐ์ไม่ยอม ท้าวมาลีวราชแช่งทศกัณฐ์และอวยพรพระราม ทศกัณฐ์เห็นท้าวมาลีวราชไม่เข้าข้างตน ทั้งยังสาปแช่งให้ตนแพ้พระราม ก็โกรธและคิดจะทำพิธีชุบหอกกบิลพัท*และทำพิธีเผารูปเทวดาที่มาเป็นพยาน พระอินทร์รู้ก็ไปเฝ้าพระอิศวร พระอิศวรให้เทพบุตรพาลีไปทำลายพิธี นางมณโฑเห็นทศกัณฐ์ถูกทำลายพิธีหลายครั้งก็ขอให้คืนนางสีดา แต่ทศกัณฐ์ไม่ยอมและออกรบอีกครั้ง ในสงครามครั้งที่ 3 นี้ ทศกัณฐ์พุ่งหอกกบิลพัทสังหารพิเภกแต่พระลักษณ์ปัดไว้ หอกจึงถูกพระลักษณ์ ทศกัณฐ์เห็นพระลักษณ์ถูกหอกก็ยกทัพเข้าเมือง พระรามให้หนุมานไปนำยาแก้พิษหอกกบิลพัท หนุมานไปเอาที่บดยาที่ทศกัณฐ์ใช้เป็นหมอน แล้วผูกผมทศกัณฐ์กับผมนางมณโฑ และสาปว่าถ้านางมณโฑตบเศียรทศกัณฐ์ผมที่ผูกไว้จึงหลุด
ทศกัณฐ์เชิญทัพนาสูรไปร่วมรบ ทัพนาสูรออกรบ และกลืนทัพวานร พระรามแผลงศรพรหมาสตร์สังหารทัพนาสูร ทศกัณฐ์ปรึกษาการศึกกับนางมณโฑอีกครั้ง นางมณโฑทูลเรื่องพิธีสัญชีพ*หุงน้ำทิพย์ ทศกัณฐ์ให้นางทำพิธี และยกทัพออกรบครั้งที่ 7 ทศกัณฐ์ออกรบพร้อมกับทศคีรีวันและทศคีรีธร นางมณโฑหุงน้ำทิพย์สำเร็จก็นำไปถวายทศกัณฐ์ ทศกัณฐ์ใช้น้ำทิพย์ปลุกปิศาจยักษ์ที่ตายแล้วให้รบกับพระราม พิเภกทูลว่านางมณโฑทำพิธีอยู่ในกรุงลงกา พระรามให้หนุมานไปล้างพิธีของนางมณโฑ ทศกัณฐ์รบจนสิ้นอาวุธและหมดน้ำทิพย์ จึงให้เลิกทัพกลับเข้าเมือง นางมณโฑทูลเรื่องทั้งหมด ทศกัณฐ์จึงรู้ว่าหนุมานมาทำลายพิธี นางมณโฑตกใจจนสิ้นสติ
ทศกัณฐ์จัดทัพออกรบครั้งที่ 5 แม่ทัพทั้งสี่ถูกสิบแปดมงกุฎ*สังหาร ทศกัณฐ์จึงเข้ารบเอง พระรามแผลงศรพรหมาสตร์ไปตัดกรทั้ง ๒๐ ของทศกัณฐ์แต่ทศกัณฐ์ถอดดวงใจทำให้ไม่สิ้นชีพ และ กลับคืนมาดังเดิม ทศกัณฐ์แผลงศรเป็นนาค พระรามก็แผลงศรพรหมาสตร์เป็นครุฑ ทำลายศรนาค และถูกเศียรทั้งสิบของทศกัณฐ์ปลิวไปแต่ก็กลับคืนมาดังเดิม พระรามแผลงศรทำลายคันธนูของทศกัณฐ์ เมื่อสิ้นอาวุธทศกัณฐ์ก็ยกพลกลับเข้าเมือง
พระรามสงสัยว่าเหตุใดทศกัณฐ์ถูกศรพรหมาสตร์หลายครั้งแต่ไม่สิ้นชีวิต พิเภกทูลว่าเพราะทศกัณฐ์ถอดดวงใจ ให้ไปลวงเอาดวงจิตที่ฤๅษีโคบุตร หนุมานอาสาไป พระโคบุตรหลงกลถูกหนุมานลวงเอากล่องดวงใจไปได้แล้วทำอุบายแสร้งสวามิภักดิ์ต่อทศกัณฐ์ ทศกัณฐ์ตั้งให้หนุมานเป็นอุปราชกรุงลงกา ประทานทรัพย์สมบัติของอินทรชิตให้ เพื่อให้ทศกัณฐ์ตายใจ หนุมานจึงออกรบกับทัพวานรและตีทัพวานรแตก หนุมานให้ทศกัณฐ์ยกทัพออกรบครั้งที่ 6 โดยหนุมานเป็นทัพหน้าออกรบ เมื่อไปถึงสนามรบ หนุมานชูกล่องดวงใจและเยาะเย้ยทศกัณฐ์ ทศกัณฐ์เสียใจที่หลงเชื่อหนุมาน ขอกลับเข้าเมืองเพื่อลานางมณโฑ แล้วจัดทัพออกรบครั้งสุดท้าย ทศกัณฐ์แปลงกายเป็นพระอินทร์แผลงศรไปเป็นข้าวตอกดอกไม้ตกหน้ารถพระราม พระราม พระลักษณ์ และพลวานรเห็นรูปทศกัณฐ์แปลงก็ตะลึง ไม่อาจแผลงศรได้ หนุมานทูลเตือนพระราม พระรามก็แผลงศรพรหมาสตร์ไปถูกอกทศกัณฐ์ตกจากรถ งาช้างที่ปักอยู่ในอกของทศกัณฐ์หักเป็นสองท่อน ก่อนตายทศกัณฐ์ต่อว่าพิเภกและฝากนางมณโฑ ฝากกรุงลงกา และขอให้พิเภกช่วยปลงศพอย่าทิ้งค้างคืนในสนามรบ หนุมานขยี้ดวงใจทศกัณฐ์จึงสิ้นชีวิต
นามานุกรม