นพบุรีเป็นเมืองในบทละครเรื่องรามเกียรติ์ เป็นเมืองที่พระราม*ให้พญาอนุชิต* (หนุมาน*) ครอง

เมื่อเสร็จศึกกรุงลงกา*แล้ว พระรามเห็นว่าหนุมานมีความชอบมาก จึงตั้งให้เป็นพญาอนุชิตและให้ครองกรุงอยุธยา*กึ่งหนึ่ง แต่หนุมานไม่สามารถนั่งบนราชอาสน์ใต้เศวตฉัตรเสมอกับพระรามได้เพราะร้อนรุ่มไปทั้งกาย หนุมานจึงถวายกรุงอยุธยาคืน พระรามคิดจะสร้างเมืองใหม่ให้หนุมาน จึงแผลงศรพรหมาสตร์*ไปหาสถานที่อันเป็นมงคลแล้วให้หนุมานตามศรไป ศรพรหมาสตร์ไปตกที่ภูเขาลูกหนึ่งซึ่งมี 9 ยอดแตกหมด หนุมานจึงเอาหางกวาดทำเป็นปราการเป็นอาณาเขตแล้วกลับไปทูลพระราม

พระรามตำหนิหนุมานว่าไม่ควรด่วนทำไปก่อน หนุมานเสียใจ พระรามเห็นหนุมานสำนึกผิดก็ปลอบโยน พระอินทร์*ทราบความจึงให้พระวิษณุกรรม*ไปสร้างเมืองให้งามดั่งเมืองสวรรค์

พระรามประทานนามเมืองว่านพบุรีตามชื่อนพคีรี* ภูเขา 9 ยอด และแบ่งทรัพย์สมบัติ ตลอดจนไพร่พลจากกรุงอยุธยากึ่งหนึ่งให้หนุมานครองเมืองนพบุรี วันหนึ่งหนุมานออกประพาสอุทยานพร้อมเหล่าสนมกำนัล เห็นต้นมะม่วงในอุทยานก็ถอดมงกุฎแล้วปีนขึ้นเก็บผลมะม่วง ยางมะม่วงหยดใส่ศีรษะก็ยกเท้าทั้งสองข้างขึ้นเกาแต่ยางยังติดอยู่ เหล่านางกำนัลเห็นดังนั้นก็ชี้ชวนกันดู หนุมานละอายใจจึงบันดาลให้ฟ้ามืดและเหาะไปกรุงอยุธยา ถวายเมืองนพบุรีคืนและขอลาไปบวชเป็นดาบสในป่าบนเขามณฑป*