นิลขันเป็นตัวละครในบทละครเรื่องรามเกียรติ์ เป็นเสนาวานรหนึ่งในสิบแปดมงกุฎ* ซึ่งเป็นกำลังสำคัญของทัพพระราม*ในการทำศึก เมื่อพระนารายณ์*จะอวตารไปเป็นพระรามเพื่อปราบเผ่าพงศ์ยักษ์ เหล่าเทวดาและเทพอสูรต่างอาสาพระอิศวร*จุติลงไปเกิดเป็นไพร่พลในกองทัพของพระราม พระพิเนก*หรือพระพิฆเนศ*เทวกุมารโอรสของพระอิศวรอาสาไปเกิดเป็นนิลขันวานรเมืองชมพู* พระอิศวรจึงให้พรว่าแม้จะถูกยักษ์ฆ่าตาย เมื่อพระพาย*พัดมาต้องกายก็จะฟื้นคืนชีพ

เมื่อสุครีพ*และนิลพัท*รวมไพร่พลวานรจากเมืองขีดขิน*และเมืองชมพูเรียบร้อยแล้ว พระรามให้ตั้งทัพอยู่ที่เขาคันธมาทน์* ประคนธรรพ์*ซึ่งอยู่ที่เชิงเขายุคุนธร*ออกเที่ยวป่า เหาะมาถึงเขาคันธมาทน์เห็นกองทัพวานรก็สงสัยจึงไปแอบซุ่มดูอยู่ที่ชายป่า เหล่าวานรผ่านมาพบจึงล้อมจับประคนธรรพ์ไว้ เมื่อประคนธรรพ์รู้ว่าเป็นกองทัพของพระรามก็ประสงค์จะถวายตัวเป็นข้ารับใช้ นิลขันจึงพาประคนธรรพ์ไปเฝ้าพระราม

หลังจากหนุมาน*กลับจากไปสืบข่าวนางสีดา*ที่กรุงลงกา* พระรามให้เคลื่อนพลจากเขาคันธมาทน์ไปยังเชิงเขาคันธกาลา*ซึ่งเป็นทางข้ามไปยังกรุงลงกา เมื่อถึงเชิงเขาคันธกาลา สุครีพเกณฑ์ไพร่พลวานรสร้างพลับพลา แล้วให้นิลขันคุมไพร่พลร่วมกับนิลเอก*คอยลาดตระเวนรอบเขาคันธกาลาเพื่อป้องกันอันตราย ครั้งที่กุมภกรรณ*เสียพิธีชุบหอกโมกขศักดิ์*ได้ออกรบกับพระลักษณ์ ระหว่างการรบ พลวานรโจมตีพลยักษ์จนแตกพ่ายไปได้ เสนายักษ์ 3 ตน คือ ตรีพลัม* ฤทธิกาสูร* และพัทกาวี*โกรธ เข้ารุกไล่จนพลวานรล่าถอยไป นิลขันเข้าต่อสู้กับฤทธิกาสูรและสังหารฤทธิกาสูรได้ หลังจากปลงศพอินทรชิต*แล้ว ทศกัณฐ์*และสิบรถ*โอรสทั้งสิบออกรบกับพระราม ระหว่างการรบ สิบขุนยักษ์ทหารของสิบรถเห็นพลวานรไล่สังหารพลยักษ์ก็กวัดแกว่งอาวุธเข้ารุกไล่ พลวานรสู้ไม่ได้ก็แตกพ่ายไป นิลขันกับเสนาวานรอื่นๆ รวม 10 นายรวมกำลังกันเข้าต่อสู้และสังหารสิบขุนยักษ์ได้ สิบรถเห็นสิบขุนยักษ์ถูกสังหารก็กวัดแกว่งอาวุธและขับรถไล่สังหารเสนาวานรทั้งสิบ สุครีพ หนุมาน องคต* นิลนนท์* ชามพูวราช* นิลราช* ชมพูพาน* วิสันตราวี* ญาณรสคนธ์* นิลพานร* เห็นดังนั้นก็เข้าช่วยและสังหารสิบรถได้

เมื่อสหัสเดชะ*เจ้าเมืองปางตาล*และมูลพลัม*อนุชาซึ่งเป็นสหายของทศกัณฐ์ออกรบกับพระราม พลวานรเห็นสหัสเดชะต่างก็เกรงกลัวและวิ่งหนีเข้าป่าไป มูลพลัมพาพลยักษ์ไปไล่ต้อนพลวานร แต่พลวานรสามารถแย่งชิงอาวุธและสังหารพลยักษ์ได้เป็นจำนวนมาก เสนายักษ์ 4 ตน คือ ตรีพลัม อติกัม* ไชยาสูร* และกาลสูร* เห็นดังนั้นก็กวัดแกว่งอาวุธเข้ารุกไล่ พลวานรสู้ไม่ได้ก็ล่าถอยไป นิลขัน นิลเอก สุรเสน* และสุรกานต์* เข้าช่วยและสังหารเสนายักษ์ทั้งสี่ได้ มูลพลัมเห็นเสนายักษ์สิ้นชีวิตก็โกรธพุ่งหอกไปถูกพระลักษณ์*สลบไป นิลขัน นิลราช สุรเสน และสุรกานต์ จึงกระโจนเข้าไปขวางหน้ารถของมูลพลัมไว้ หนุมานร่ายเวททำให้หอกหลุด

เมื่อพระลักษณ์ฟื้นขึ้นก็สังหารมูลพลัมได้ เมื่อครั้งที่ท้าวสัทธาสูร*เจ้าเมืองอัสดงค์*สิ้นชีพ วิรุญจำบัง*โอรสพญาทูษณ์*ซึ่งยกทัพมาสมทบกับทัพของท้าวสัทธาสูรสั่งให้กองทัพม้าไปสังหารทัพวานร นิลขันเป็นผู้สังหารยักษ์ นิลเอกจับม้าฟาด สุรเสนตีพลม้า และปิงคลา*ใช้ตรีไล่แทง จนพลยักษ์แตกพ่ายไป ครั้งที่ทศกัณฐ์กับทศคิรีวัน*และทศคิรีธร*โอรสออกรบกับพระราม ระหว่างการรบ นิลขันสามารถสังหารแม่ทัพยักษ์ได้ หลังจากนางมณโฑ*เสียพิธีสัญชีพ* ทศกัณฐ์ออกรบอีกครั้ง เสนายักษ์ 4 ตน คือ เพชรราวุธ* เพชรราวี* รณศักดิ์* และรณสิทธิ์* กวัดแกว่งกระบองบุกเข้ารุกไล่พลวานร นิลขันต่อสู้และสังหารรณสิทธิ์ได้ เมื่อท้าวจักรวรรดิ*เจ้าเมืองมลิวัน*ออกรบครั้งสุดท้ายกับพระพรต*และพระสัตรุด* ทหารยักษ์ 4 ตน คือ ฤทธิสูร* ฤทธิศักดิ์* ตรีพัท* และตรีพาล* ใช้กระบองไล่ตีพลวานร นิลขันเห็นดังนั้นก็เข้าต่อสู้กับตรีพัทและสังหารตรีพัทได้