นิลนนท์ เป็นตัวละครในบทละครเรื่องรามเกียรติ์ คือพระเพลิง*แบ่งภาคลงมาเกิดเป็นวานรเมืองชมพู*

เมื่อท้าวมหาชมพู*เจ้าเมืองชมพูยอมสวามิภักดิ์พระราม*แล้วก็ให้นิลนนท์คุมทัพวานรเมืองชมพูมาสมทบกับทัพวานรของเมืองขีดขิน*เพื่อเป็นกำลังให้พระรามรบกับทศกัณฐ์* เมื่อกุมภกรรณ*ยกทัพไปรบกับพระราม ชมพูพาน*ให้นิลนนท์เป็นทัพหน้านำทัพวานรเมืองชมพูไปสนามรบเพื่อลองกำลังของกุมภกรรณ ต่อมาทศกัณฐ์ไปทำพิธีอุมงค์*ที่เขานิลกาลา* พระรามให้สุครีพ* หนุมาน* และนิลนนท์ ไปทำลายพิธี เมื่อเข้าไปในอุโมงค์ได้ ทั้งสามก็รุมทำร้ายทศกัณฐ์ แต่ทศกัณฐ์ไม่หวั่นไหวถือขันติเพราะต้องการทำพิธีให้สำเร็จ หนุมานคิดอุบายนำนางมณโฑ*มาหยอกล้อต่อหน้าทศกัณฐ์ ทศกัณฐ์โกรธเลิกพิธี สุครีพ หนุมาน และนิลนนท์กลับไปทูลพระราม

เมื่อทศกัณฐ์ออกรบพร้อมกับสิบรถ*โอรสทั้งสิบ พระรามให้นิลนนท์เป็นทัพหน้า นิลนนท์ร่วมกับ สุครีพ หนุมาน และองคต*สังหารสี่รถ (โอรสสี่ในสิบตน) ครั้นนางมณโฑทำพิธีสัญชีพ*หุงน้ำทิพย์ นิลนนท์แปลงเป็นช้างศึกของทศกัณฐ์ ให้หนุมานที่แปลงเป็นทศกัณฐ์ขี่เข้ากรุงลงกาเพื่อทำลายพิธีหุงน้ำทิพย์ของนางมณโฑ ครั้นเสร็จศึกกรุงลงกาแล้ว พระรามให้นิลนนท์เป็นอุปราชเมืองชมพู ในสงครามเมืองมลิวัน* พระพรต*ปรึกษาเหล่าทหารเพื่อหาทูตไปเจรจากับท้าวจักรวรรดิ*ที่เมืองมลิวัน สุครีพทูลพระพรตให้นิลนนท์ไปเป็นทูตเพราะฉลาดเฉียบแหลม พระพรตให้สัตพลี*แต่งสารและให้นิลนนท์นำไปให้ท้าวจักรวรรดิที่เมืองมลิวัน ท้าวจักรวรรดิต่อว่าพระรามที่เบียดเบียนชาวลงกา นิลนนท์โต้แย้ง ท้าวจักรวรรดิโกรธจึงว่ารุ่งขึ้นจะออกรบ นิลนนท์ได้ยินก็โกรธแกว่งพระขรรค์เป็นไฟลุกเกิดเป็นควันมืด นิลนนท์เห็นชาวเมืองมลิวันตกใจก็เหาะขึ้นไปหักยอดปราสาทพรหมพักตร์* นำกลับมาถวายพระพรต พระพรตสรรเสริญนิลนนท์ว่าใช้ได้ต่างตาต่างกรของพระราม

ครั้นท้าวจักรวรรดิให้สุริยาภพ*ออกรบ พระพรตให้พระสัตรุด*นำทัพออกรับศึกสุริยาภพ และให้นิลนนท์คุมกองเกียกกาย เมื่อสุริยาภพยกทัพออกรบครั้งที่ 2 นิลนนท์รบกับกาลจักร*แม่ทัพของสุริยาภพ และสังหารกาลจักรได้ เมื่อชนะศึกเมืองมลิวัน พระรามได้ประทานมงกุฎสุรกานต์* สังวาลเนาวรัตน์* และภูษาต้นให้นิลนนท์