นิลพัทเป็นตัวละครในบทละครเรื่องรามเกียรติ์ เป็นโอรสของพระกาล* นิลพัทมีฤทธิ์สามารถแปลงกายได้ พระอิศวร*ประทานนิลพัทให้เป็นหลานของท้าวมหาชมพู*และนางแก้วอุดร*

เมื่อหนุมาน*พาท้าวมหาชมพูไปเฝ้าพระราม*ทั้งแท่นบรรทม นางแก้วอุดรให้ตามนิลพัทไปปรึกษา นิลพัทผูกใจเจ็บหนุมานที่ลบหลู่ท้าวมหาชมพู จึงตามไปถึงเขาคันทมาทน์*และแปลงเป็นแมลงวันไปเกาะบ่าของท้าวมหาชมพูและทูลให้ท้าวมหาชมพูต่อสู้ ท้าวมหาชมพูบอกนิลพัทว่าพระรามคือพระนารายณ์*อวตารมาปราบอธรรม นิลพัทจึงเข้าถวายบังคม ท้าวมหาชมพูให้นิลพัทคุมพลของเมืองชมพูสมทบกับทัพของเมืองขีดขิน* เพื่อทำสงครามกับกรุงลงกา*

เมื่อพระรามจองถนนข้ามไปลงกาได้ให้หนุมานและนิลพัทผลัดกันรับส่งก้อนศิลาทิ้งลงมหาสมุทร นิลพัทเห็นเป็นโอกาสแก้แค้นหนุมานจึงใช้เท้าทั้งสองคีบเขาหิมวันต์*และสองมือชูเขาคีรีธร* หนุมานเห็นนิลพัทขนศิลาใหญ่มาจึงบอกให้ทิ้งทีละก้อนแต่นิลพัทโยนศิลาทั้งหมดพร้อมกันจะให้ถูกตัวหนุมาน หนุมานใช้มือจับไว้ได้ทั้ง 4 ก้อน เมื่อหนุมานไปขนศิลาบ้าง ก็ผูกศิลาเข้ากับเส้นขนทั่วตัวแล้วโยนศิลาให้นิลพัทรับ นิลพัทไม่สามารถใช้มือรับศิลาได้ทั้งหมดจึงเอาเท้ารับไว้ หนุมานเห็นนิลพัทรับก้อนศิลาด้วยเท้าก็โกรธเกิดวิวาทและต่อสู้กัน พระลักษณ์*จึงพาไปเฝ้าพระราม พระรามปรึกษาสุครีพ* สุครีพทูลว่าควรให้นิลพัทรั้งเมืองขีดขิน พระรามจึงให้นิลพัทกลับไปรักษาเมืองขีดขินและคอยส่งเสบียงให้ทัพพระราม เมื่อเสร็จศึกกรุงลงกา พระรามจะเสด็จกลับกรุงอยุธยา*

ครั้นถึงด่านเมืองขีดขิน นิลพัทกับทัพวานรออกมารับพระราม พระรามเห็นนิลพัทมาเฝ้าก็ให้นิลพัทรักษาเมืองขีดขินจนกว่าสุครีพจะกลับมา ครั้นเกิดกบฏกรุงลงกา พระรามให้พระพรต*และพระสัตรุด*นำทัพวานรไปรบ นิลพัทอาสาเป็นทัพหน้า เมื่อถึงเขานิลกาลา* นิลพัททอดตัวเป็นสะพานให้ทัพพระพรตข้ามไปกรุงลงกา ครั้นพระพรตยกทัพไปเมืองมลิวัน* ท้าวจักรวรรดิ*ให้สุริยาภพ*ยกทัพออกรบ นิลพัทเป็นทัพหน้าได้สังหารตรีกัน 1*แม่ทัพของสุริยาภพ พระสัตรุดถูกหอกเมฆพัท*ของสุริยาภพ พระพรตบัญชาให้นิลพัทไปนำจันทน์แดงจากกรุงอยุธยา มูลโคอุสุภราช*ที่ภูเขาอินทกาลา* และไปนำลูกศิลาบดยาที่นาคพิภพมารักษาพระสัตรุด ครั้นสุริยาภพออกรบอีกครั้ง นิลพัทได้สังหารกาลวุธ*แม่ทัพของสุริยาภพ เมื่อสุริยาภพถูกสังหาร ท้าวจักรวรรดิให้บรรลัยจักร*ออกรบ นิลพัทได้รบกับนนทสูร*แม่ทัพของบรรลัยจักร และสังหารนนทสูรตาย ระหว่างที่บรรลัยจักรไปทำพิธีชุบศรเหราพต* ท้าวจักรวรรดิให้มารกระบิล*ออกรบขัดตาทัพ นิลพัทออกรบกับมารกระบิลและสังหารมารกระบิลได้ ครั้นท้าวจักรวรรดิเสียโอรสทั้งสามคือสุริยาภพ บรรลัยจักร และนนยุพักตร์*ก็ให้เชิญท้าวไวยตาล*มาช่วยรบ

นิลพัทสังหารรณภพ*แม่ทัพของเมืองกุรุราช* ท้าวไวยตาลไม่อาจเอาชนะพระพรตได้ก็กลับไปทำพิธีชุบกระบองตาล*ที่เมืองกุรุราช พระพรตให้นิลพัทและอสุรผัด*ไปทำลายพิธีและทำอุบายสังหารท้าวไวยตาล เมื่อท้าวจักรวรรดิออกรบ นิลพัทเป็นทัพหน้า ได้รบกับกุมภิล*แม่ทัพหน้าท้าวจักรวรรดิ หลังจากสังหารกุมภิล นิลพัทเข้าจับงอนรถของท้าวจักรวรรดิฟาดลงกับพื้น ทำให้ท้าวจักรวรรดิล้มลง พระพรตรบกับท้าวจักรวรรดิและสังหารท้าวจักรวรรดิได้ ครั้นเสร็จสงครามเมืองมลิวันแล้ว พระรามเห็นว่านิลพัทมีความชอบมาก จึงประทานเครื่องประดับยศต่าง ๆ และโปรดให้นิลพัทเป็นพระยาอภัยพัทธ์พงศา*อุปราชของเมืองชมพู*