นิลเอกเป็นตัวละครในบทละครเรื่องรามเกียรติ์ เป็นเสนาวานรหนึ่งในสิบแปดมงกุฎ* ซึ่งเป็นกำลังสำคัญของทัพพระราม*ในการทำศึก

เมื่อพระนารายณ์*จะอวตารไปเป็นพระรามเพื่อปราบเผ่าพงศ์ยักษ์ เหล่าเทวดาและเทพอสูรต่างอาสาพระอิศวร*จุติลงไปเกิดเป็นไพร่พลในกองทัพของพระราม พระพินาย*โอรสพระอิศวรอาสาไปเกิดเป็นนิลเอกวานรเมืองชมพู* พระอิศวรให้พรว่าแม้จะถูกยักษ์ฆ่าตาย เมื่อพระพาย*พัดมาต้องกายก็จะฟื้นคืนชีพ

หลังจากหนุมาน*กลับจากไปสืบข่าวนางสีดา*ที่กรุงลงกา* พระรามให้เคลื่อนพลจากเขาคันธมาทน์*ไปยังเชิงเขาคันธกาลา*ซึ่งเป็นทางข้ามไปยังกรุงลงกา เมื่อถึงเชิงเขาคันธกาลา สุครีพ*เกณฑ์ไพร่พลวานรสร้างพลับพลา แล้วให้นิลเอกคุมไพร่พลร่วมกับนิลขัน*คอยลาดตระเวนรอบเขาคันธกาลาเพื่อป้องกันอันตราย

ครั้งที่พิเภก*ถูกทศกัณฐ์*ขับออกจากกรุงลงกา พิเภกทำนายดวงชะตาตัวเองก็รู้ว่าจะได้พระรามเป็นผู้อุปถัมภ์จึงเดินทางไปยังเขาคันธกาลา พลวานรมาพบเข้าก็ล้อมไว้ เมื่อรู้ว่าพิเภกประสงค์จะถวายตัวเป็นข้ารับใช้พระราม นิลเอกจึงพาพิเภกไปเฝ้าพระราม หลังจากปลงศพอินทรชิต*แล้ว ทศกัณฐ์*และสิบรถ*โอรสทั้งสิบออกรบกับพระราม ระหว่างการรบ สิบขุนยักษ์ทหารของสิบรถเห็นพลวานรไล่สังหารพลยักษ์ก็กวัดแกว่งอาวุธเข้ารุกไล่ พลวานรสู้ไม่ได้ก็แตกพ่ายไป นิลเอกกับเสนาวานรอื่นๆ รวม 10 นายจึงรวมกำลังกันเข้าต่อสู้และสังหารสิบขุนยักษ์ได้ เมื่อสหัสเดชะเจ้าเมืองปางตาล*และมูลพลัม*อนุชาซึ่งเป็นสหายของทศกัณฐ์ออกรบกับพระราม พลวานรเห็นสหัสเดชะต่างก็เกรงกลัวและวิ่งหนีเข้าป่าไป มูลพลัมพาพลยักษ์ไปไล่ต้อนพลวานร แต่พลวานรสามารถแย่งชิงอาวุธและสังหารพลยักษ์ได้เป็นจำนวนมาก เสนายักษ์ 4 ตน คือ ตรีพลัม* อติกัม* ไชยาสูร* และกาลสูร* เห็นดังนั้นจึงกวัดแกว่งอาวุธเข้ารุกไล่ พลวานรสู้ไม่ได้ก็ล่าถอยไป นิลเอก นิลขัน สุรเสน* และสุรกานต์* เข้าช่วยและสังหารเสนายักษ์ทั้งสี่ได้ เมื่อท้าวสัทธาสูร*เจ้าเมืองอัสดงค์*สิ้นชีพ วิรุญจำบัง*โอรสพญาทูษณ์*ซึ่งยกทัพมาสมทบกับทัพของท้าวสัทธาสูรสั่งให้กองทัพม้าไปสังหารทัพวานร นิลเอกเป็นผู้จับม้าฟาด นิลขันสังหารยักษ์ สุรเสนตีพลม้า และปิงคลา*ใช้ตรีไล่แทงจนพลยักษ์แตกพ่ายไป

ครั้งที่ทศกัณฐ์กับทศคิรีวัน*และทศคิรีธร*โอรสออกรบกับพระราม ระหว่างการรบ นิลเอกสามารถสังหารแม่ทัพยักษ์ได้ หลังจากนางมณโฑ*เสียพิธีสัญชีพ* ทศกัณฐ์ออกรบอีกครั้ง เสนายักษ์ 4 ตน คือ เพชรราวุธ* เพชรราวี* รณศักดิ์* และรณสิทธิ์* กวัดแกว่งกระบองบุกเข้ารุกไล่พลวานร นิลเอกต่อสู้และสังหารรณศักดิ์ได้ หลังจากนนยุพักตร์*โอรสท้าวจักรวรรดิ*ถูกสังหาร ท้าวจักรวรรดิออกรบกับพระสัตรุด* ในการรบครั้งนี้ ขุนยักษ์ 4 ตน คือ มหาเมฆ* มหากาล* นนทยักษ์* และจักรสูร* รุกไล่จนพลวานรล่าถอยไป นิลเอกเข้าต่อสู้กับนนทยักษ์และสังหารนนทยักษ์ได้ ต่อมาเมื่อท้าวจักรวรรดิออกรบครั้งสุดท้ายกับพระพรต*และพระสัตรุด ทหารยักษ์ 4 ตน คือ ฤทธิสูร* ฤทธิศักดิ์* ตรีพัท* และตรีพาล*กวัดแกว่งกระบองไล่ตีพลวานร นิลเอกเห็นดังนั้นก็เข้าต่อสู้กับตรีพาลและสังหารตรีพาลได้

ครั้งที่ท้าวคนธรรพ์*ยักษ์เจ้าเมืองดิศศรีสิน*กับวิรุณพัท*โอรสออกประพาสป่าเดินทางผ่านเข้าเขตแดนเมืองไกยเกษ*คิดกำเริบจะเข้าตีเมืองไกยเกษ ท้าวไกยเกษ*ให้แต่งสารไปแจ้งข่าวยังกรุงอยุธยา* เมื่อพระรามรู้เรื่องจึงให้พระพรต พระสัตรุด พระมงกุฎ* และพระลบ*ยกทัพไปปราบท้าวคนธรรพ์และวิรุณพัทที่เมืองไกยเกษ ในศึกครั้งนี้ รณวุธ*ทัพหน้า กุมภสูร*กองขันธ์ ตรีกัน 2*ปีกขวา และตรีจักร*ปีกซ้ายของทัพยักษ์เข้ารุกไล่ฟันแทงพลวานร นิลเอกเข้าต่อสู้และสังหารตรีกันได้