ท้าวกรุงพาณเป็นตัวละครในบทละครเรื่องอุณรุท  มี 10 เศียร 20 กร  เป็นราชาแห่งอสูรครองเมืองรัตนา*  มีมเหสีชื่อไวยกา*  มีโอรสชื่อทศมุข*

ท้าวกรุงพาณได้ข่มเหงเทวดานางฟ้า ทำให้พระอิศวร*เชิญพระนารายณ์*อวตารไปยังโลกมนุษย์โดยเกิดเป็นท้าวบรมจักรกฤษณ์*เพื่อปราบท้าวกรุงพาณ  นอกจากนี้ ท้าวกรุงพาณยังลอบจำมนตร์เปิดทวารวิมานไพชยนต์*ของพระอินทร์*  และแปลงกายเป็นพระอินทร์เข้าสมนางสุจิตรา*ผู้เป็นมเหสีของพระอินทร์  ทำให้นางสุจิตราเสียใจและแค้นใจที่เสียทีท้าวกรุงพาณ  นางจึงลาพระอินทร์เพื่อจุติลงไปเกิดในโลกมนุษย์เพื่อล้างแค้นท้าวกรุงพาณ

 

เมื่อนางสุจิตราจุติมาเกิดเป็นกุมารีในดอกบัว  พระฤๅษีสุธาวาส*นำไปเลี้ยง  และตั้งชื่อนางว่าอุษา* ท้าวกรุงพาณได้ขอนางอุษาจากพระฤๅษีสุธาวาสและนำนางไปเลี้ยงเป็นธิดาบุญธรรมในเมืองรัตนา  ต่อมาท้าวกรุงพาณและนางไวยกามีโอรสนามว่าทศมุข

 

พระไทรเทพารักษ์อุ้มพระอุณรุทไปสมนางอุษาที่เมืองรัตนาแล้วพรากจากกัน  ทำให้พระอุณรุทและนางอุษาโศกเศร้าและคร่ำครวญคิดถึงกัน  นางศุภลักษณ์*ซึ่งเป็นพี่เลี้ยงหนึ่งในห้าคนของนางอุษาได้ช่วยวาดรูปให้นางอุษารู้ว่าชายใดที่ลอบมาสมนาง จนกระทั่งได้เชิญอุณรุทให้มาอยู่กับนางอุษาได้สำเร็จ  

 

วันหนึ่งทศมุขไปเยี่ยมนางอุษาที่ปราสาทและพบพระอุณรุท  ได้ต่อสู้กับพระอุณรุทและเสียทีแต่นางอุษาขอให้พระอุณรุทไว้ชีวิตทศมุข  ทศมุขทูลท้าวกรุงพาณว่าพระอุณรุทลอบมาอยู่กับนางอุษา  ทำให้ท้าวกรุงพาณกริ้ว ยกทัพไปล้อมปราสาทนางอุษา  เสนาบดีชื่อกาลานุราช*กราบทูลไม่ให้ท้าวกรุงพาณรบกับพระอุณรุทเพราะเกรงจะเสียเกียรติยศ แต่แนะนำท้าวกรุงพาณให้ส่งสารเชิญท้าวกำพลนาค*ผู้เป็นสหายมาช่วยจับพระอุณรุทมัดติดกับยอดปราสาทเพื่อประจานพระอุณรุท  เมื่อท้าวบรมจักรกฤษณ์รู้เรื่องจากเหล่าเทพยดา ได้ทรงครุฑไปช่วยพระนัดดาอุณรุท  และได้รบกับท้าวกรุงพาณจนท้าวกรุงพาณบาดเจ็บและล่าถอยเข้าเมือง  ท้าวบรมจักรกฤษณ์พาพระอุณรุทไปอยู่กับนางอุษา และมอบแหวนให้พระอุณรุทใช้ปราบท้าวกรุงพาณ แล้วท้าวบรมจักรกฤษณ์เสด็จจากไป  เมื่อท้าวกรุงพาณรู้เรื่องพระอุณรุทลอบมาอยู่กับนางอุษาอีกก็กริ้ว ยกทัพไปล้อมปราสาท  พระอุณรุทท้าทายท้าวกรุงพาณให้ไปรบกันที่เขาอังชัน*ซึ่งเป็นสถานที่ที่เหล่าเทพยดาและคนธรรพ์มาชุมนุมกัน  

 

ท้าวกรุงพาณตามไปที่เขาอังชัน  ได้รบกับพระอุณรุท ถูกพระอุณรุทฟันร่างขาดแต่ทุกครั้งจะมีร่างใหม่ของท้าวกรุงพาณเกิดขึ้นเป็นทวีคูณ  จนกระทั่งมีร่างกายนับพัน  พระอุณรุทรบจนเหนื่อยอ่อน จึงเสกพระขรรค์เป็นวิชาธรรบกับท้าวกรุงพาณ  ส่วนพระองค์พานางอุษาเหาะไปสรงน้ำยังสระมุจลินท์*ในป่าหิมพานต์*  หลังจากนั้นก็กลับมารบกับท้าวกรุงพาณต่อ  ครั้งนี้พระอุณรุทใช้เทพธำมรงค์ทำลายรูปมายาของท้าวกรุงพาณได้หมด   และเทพธำมรงค์ได้ตัดแขนของท้าวกรุงพาณขาดกระเด็นไป 18 ข้าง  ร่างกลิ้งลงบนพื้น  ท้าวกรุงพาณรู้ว่าพระอุณรุทคือนัดดาของท้าวบรมจักรกฤษณ์ซึ่งเป็นพระนารายณ์อวตาร จึงนึกอาลัยชีวิตตน ได้กล่าวขอโทษพระอุณรุทและฝากให้ช่วยดูแลนางอุษาและทศมุข   ท้าวกรุงพาณสั่งลานางอุษาและพระอุณรุททั้ง 10 ปาก แล้วสิ้นใจตาย ณ ที่นั้น  มเหสีไวยกาและโอรสทศมุขไปที่ยอดเขาอังชันและคร่ำครวญกับศพท้าวกรุงพาณ  นางไวยกาขอร้องให้พระอุณรุทเผาศพท้าวกรุงพาณ  พระอุณรุทก็เสกพระขรรค์ขึ้นเป็นพระเมรุที่งดงามวิจิตรและเผาศพท้าวกรุงพาณ ณ เขาอังชันนั้น