ท้าวกรุงพาณเป็นตัวละครในบทละครเรื่องอุณรุท มี 10 เศียร 20 กร เป็นราชาแห่งอสูรครองเมืองรัตนา* มีมเหสีชื่อไวยกา* มีโอรสชื่อทศมุข*
ท้าวกรุงพาณได้ข่มเหงเทวดานางฟ้า ทำให้พระอิศวร*เชิญพระนารายณ์*อวตารไปยังโลกมนุษย์โดยเกิดเป็นท้าวบรมจักรกฤษณ์*เพื่อปราบท้าวกรุงพาณ นอกจากนี้ ท้าวกรุงพาณยังลอบจำมนตร์เปิดทวารวิมานไพชยนต์*ของพระอินทร์* และแปลงกายเป็นพระอินทร์เข้าสมนางสุจิตรา*ผู้เป็นมเหสีของพระอินทร์ ทำให้นางสุจิตราเสียใจและแค้นใจที่เสียทีท้าวกรุงพาณ นางจึงลาพระอินทร์เพื่อจุติลงไปเกิดในโลกมนุษย์เพื่อล้างแค้นท้าวกรุงพาณ
เมื่อนางสุจิตราจุติมาเกิดเป็นกุมารีในดอกบัว พระฤๅษีสุธาวาส*นำไปเลี้ยง และตั้งชื่อนางว่าอุษา* ท้าวกรุงพาณได้ขอนางอุษาจากพระฤๅษีสุธาวาสและนำนางไปเลี้ยงเป็นธิดาบุญธรรมในเมืองรัตนา ต่อมาท้าวกรุงพาณและนางไวยกามีโอรสนามว่าทศมุข
พระไทรเทพารักษ์อุ้มพระอุณรุทไปสมนางอุษาที่เมืองรัตนาแล้วพรากจากกัน ทำให้พระอุณรุทและนางอุษาโศกเศร้าและคร่ำครวญคิดถึงกัน นางศุภลักษณ์*ซึ่งเป็นพี่เลี้ยงหนึ่งในห้าคนของนางอุษาได้ช่วยวาดรูปให้นางอุษารู้ว่าชายใดที่ลอบมาสมนาง จนกระทั่งได้เชิญอุณรุทให้มาอยู่กับนางอุษาได้สำเร็จ
วันหนึ่งทศมุขไปเยี่ยมนางอุษาที่ปราสาทและพบพระอุณรุท ได้ต่อสู้กับพระอุณรุทและเสียทีแต่นางอุษาขอให้พระอุณรุทไว้ชีวิตทศมุข ทศมุขทูลท้าวกรุงพาณว่าพระอุณรุทลอบมาอยู่กับนางอุษา ทำให้ท้าวกรุงพาณกริ้ว ยกทัพไปล้อมปราสาทนางอุษา เสนาบดีชื่อกาลานุราช*กราบทูลไม่ให้ท้าวกรุงพาณรบกับพระอุณรุทเพราะเกรงจะเสียเกียรติยศ แต่แนะนำท้าวกรุงพาณให้ส่งสารเชิญท้าวกำพลนาค*ผู้เป็นสหายมาช่วยจับพระอุณรุทมัดติดกับยอดปราสาทเพื่อประจานพระอุณรุท เมื่อท้าวบรมจักรกฤษณ์รู้เรื่องจากเหล่าเทพยดา ได้ทรงครุฑไปช่วยพระนัดดาอุณรุท และได้รบกับท้าวกรุงพาณจนท้าวกรุงพาณบาดเจ็บและล่าถอยเข้าเมือง ท้าวบรมจักรกฤษณ์พาพระอุณรุทไปอยู่กับนางอุษา และมอบแหวนให้พระอุณรุทใช้ปราบท้าวกรุงพาณ แล้วท้าวบรมจักรกฤษณ์เสด็จจากไป เมื่อท้าวกรุงพาณรู้เรื่องพระอุณรุทลอบมาอยู่กับนางอุษาอีกก็กริ้ว ยกทัพไปล้อมปราสาท พระอุณรุทท้าทายท้าวกรุงพาณให้ไปรบกันที่เขาอังชัน*ซึ่งเป็นสถานที่ที่เหล่าเทพยดาและคนธรรพ์มาชุมนุมกัน
ท้าวกรุงพาณตามไปที่เขาอังชัน ได้รบกับพระอุณรุท ถูกพระอุณรุทฟันร่างขาดแต่ทุกครั้งจะมีร่างใหม่ของท้าวกรุงพาณเกิดขึ้นเป็นทวีคูณ จนกระทั่งมีร่างกายนับพัน พระอุณรุทรบจนเหนื่อยอ่อน จึงเสกพระขรรค์เป็นวิชาธรรบกับท้าวกรุงพาณ ส่วนพระองค์พานางอุษาเหาะไปสรงน้ำยังสระมุจลินท์*ในป่าหิมพานต์* หลังจากนั้นก็กลับมารบกับท้าวกรุงพาณต่อ ครั้งนี้พระอุณรุทใช้เทพธำมรงค์ทำลายรูปมายาของท้าวกรุงพาณได้หมด และเทพธำมรงค์ได้ตัดแขนของท้าวกรุงพาณขาดกระเด็นไป 18 ข้าง ร่างกลิ้งลงบนพื้น ท้าวกรุงพาณรู้ว่าพระอุณรุทคือนัดดาของท้าวบรมจักรกฤษณ์ซึ่งเป็นพระนารายณ์อวตาร จึงนึกอาลัยชีวิตตน ได้กล่าวขอโทษพระอุณรุทและฝากให้ช่วยดูแลนางอุษาและทศมุข ท้าวกรุงพาณสั่งลานางอุษาและพระอุณรุททั้ง 10 ปาก แล้วสิ้นใจตาย ณ ที่นั้น มเหสีไวยกาและโอรสทศมุขไปที่ยอดเขาอังชันและคร่ำครวญกับศพท้าวกรุงพาณ นางไวยกาขอร้องให้พระอุณรุทเผาศพท้าวกรุงพาณ พระอุณรุทก็เสกพระขรรค์ขึ้นเป็นพระเมรุที่งดงามวิจิตรและเผาศพท้าวกรุงพาณ ณ เขาอังชันนั้น
นามานุกรม