หนุมานเป็นตัวละครในบทละครเรื่องรามเกียรติ์ เป็นบุตรนางสวาหะ* เกิดจากอาวุธและกำลังของพระอิศวร*ที่ให้พระพาย*นำไปซัดใส่ปากนางสวาหะ  และพระอิศวรสั่งให้พระพายเป็นบิดา หนุมานจึงมีอีกชื่อหนึ่งว่าวายุบุตร* หนุมานเป็นวานรเผือกมีฤทธิ์มาก เป็นทหารเอกของพระราม* มีตรีเป็นอาวุธ  หนุมานเป็นบิดาของมัจฉานุ*และอสุรผัด*

เมื่อนางสวาหะตั้งครรภ์ครบ 30 เดือน หนุมานก็เกิดโดยเผ่นออกมาทางปากมารดา มีกายใหญ่เท่าอายุ 16 ปีและ

ลอยอยู่ตรงพักตร์ชนนี                  รัศมีโชติช่วงในเวหา

มีกุณฑลขนเพชรอลงการ์             เขี้ยวแก้วแววฟ้ามาลัย

หาวเป็นดาวเดือนรวีวร                 แปดกรสี่หน้าสูงใหญ่

เมื่อหนุมานยังเยาว์ได้เข้าไปหักต้นไม้ในสวนของพระอุมา* พระอุมาจึงสาปให้หนุมานมีกำลังถอยลงกึ่งหนึ่ง ต่อเมื่อได้พบพระรามและพระรามลูบหลังตลอดหาง หนุมานจึงจะกลับมีฤทธิ์ดังเดิม พระพายเห็นหนุมานอยู่ในป่าจึงพาไปที่เขาไกรลาส*พระอิศวรได้สอนมนตร์ต่าง ๆ ให้แปลงกายและหายตัวได้ ให้อายุยืนชั่วกัลป์ มีเดชดังไกรสร และให้พรหนุมานว่าแม้จะถูกฆ่าตายก็ให้ฟื้นคืนชีพได้

หนุมานรับใช้พระอิศวรจนมีฤทธิ์กล้าแข็งและรู้ตบะกิจพิธีต่าง ๆ พระอิศวรประทานหนุมานให้พาลี* หนุมานจึงไปอยู่เมืองขีดขิน* ครั้งหนึ่งหนุมานลาพาลีไปบำเพ็ญพรตในป่ากัทลีวัน* ครั้นเสร็จการได้พบสุครีพ*ที่เขาอมตัง* รู้ว่าสุครีพถูกพาลีขับออกจากเมืองขีดขินเพราะความเข้าใจผิด หนุมานจึงไม่กลับไปเมืองขีดขินแต่กลับไปที่ป่ากัทลีวันอีกครั้ง

ครั้นพระรามและพระลักษณ์*ไปถึงป่ากัทลีวัน หนุมานเห็นพระรามก็รู้สึกชื่นชมจึงทำอุบายแปลงเป็นวานรน้อยขึ้นไปบนต้นไม้ รูดใบไม้แล้วโปรยลงมาให้ถูกพระองค์ พระรามเห็นหนุมานมีลักษณะพิเศษจึงบอกพระลักษณ์ หนุมานได้ยินก็รู้ว่าพระรามเป็นพระนารายณ์*อวตารเพราะบอกลักษณะของตนได้ถูกต้องจึงลงมาถวายตัวและไปตามสุครีพมาเฝ้าพระรามด้วย

หลังจากพระรามสังหารพาลีแล้ว สุครีพให้องคต*เตรียมไพร่พลไปเฝ้าพระราม หนุมานสะกดและนำท้าวมหาชมพู*มาถวายพระรามทั้งแท่นบรรทม พระรามก็ตรัสชมหนุมานแล้วลูบหัวตลอดหาง  หนุมานจึงพ้นคำสาปของพระอุมา

พระรามให้สุครีพ หนุมานและองคตไปสืบข่าวนางสีดาที่กรุงลงกา เมื่อถึงเมืองมายัน* หนุมานเข้าเมือง  ได้นางบุษมาลี*นางฟ้าซึ่งพระอินทร์สาปให้อยู่รอบอกทางไปกรุงลงกาแก่ทหารพระราม หนุมานช่วยนางพ้นคำสาป หลังจากพญานกสัมพาที*ชี้ทางไปกรุงลงกา หนุมานให้สุครีพ องคต และพลวานรรออยู่ที่เขาเหมติรัน* ส่วนตนเองได้เหาะข้ามมหาสมุทรไปกรุงลงกา ระหว่างทางได้สังหารผีเสื้อสมุทร*ซึ่งเป็นนางยักษ์ที่ทศกัณฐ์ให้เฝ้าด่านกรุงลงกา  หนุมานเหาะเกินกรุงลงกาไปจนถึงเขาโสฬส*ได้พบฤๅษีนารท* ได้ลองฤทธิ์พระฤๅษีแล้วเข้ากรุงลงกาสังหารอากาศตะไล*ยักษ์เสื้อเมืองกรุงลงกา  เมื่อเข้าสวนในเมือง  หนุมานเห็นนางสีดาจะผูกศอก็เข้าช่วยไว้ได้ แล้วถวายสไบและธำมรงค์ให้นางสีดา จากนั้นก็แผลงฤทธิ์ทำลายสวนและสังหารสหัสกุมาร*โอรสทศกัณฐ์ เมื่อทศกัณฐ์ให้อินทรชิตจับหนุมานด้วยศรนาคบาศ* ทศกัณฐ์ให้ประหารหนุมานด้วยวิธีต่าง ๆ แต่ก็ไม่อาจทำอันตรายหนุมานได้ หนุมานคิดจะทำอุบายเผากรุงลงกาจึงลวงว่าให้ฆ่าตนด้วยการเอาสำลีและผ้าชุบน้ำมันมาพันตัวและจุดไฟเผา เมื่อไฟติดหนุมานก็วิ่งไปทั่วปราสาทราชวัง  เมื่อเผากรุงลงกาสำเร็จแต่ไม่สามารถดับไฟที่ปลายหางตนได้จึงไปขอความช่วยเหลือจากฤๅษีนารท  พระฤๅษีแนะให้ใช้ “น้ำบ่อน้อย” คือให้อมหางไว้ในปาก  หนุมานก็ทำตาม ไฟจึงดับ  เมื่อกลับไปทูลพระราม พระรามก็กริ้วเพราะหนุมานทำเกินรับสั่ง

ทศกัณฐ์ให้นางเบญกาย*แปลงเป็นนางสีดาทำเป็นตายลอยไปติดท่าน้ำหน้าทัพพระรามเพื่อให้พระรามเลิกทัพกลับ พระรามคิดว่าเป็นนางสีดาจริงก็กริ้วหนุมานว่าเป็นเพราะหนุมานเผากรุงลงกา ทศกัณฐ์จึงแก้แค้น  หนุมานขออาสาพิสูจน์ถ้าเป็นนางสีดาจริงจะยอมให้พระรามประหารตน เมื่อนำร่างนางสีดาแปลงไปเผาไฟ นางเบญกายก็เหาะหนี หนุมานจับนางมาถวายพระราม พระรามให้สุครีพสอบสวนแล้วให้หนุมานนำไปส่งที่กรุงลงกา หนุมานได้นางเบญกายเป็นภรรยา

พระรามให้หนุมานและนิลพัท*คุมพลจองถนนข้ามไปกรุงลงกา หนุมานและนิลพัทวิวาทกัน พระรามจึงให้นิลพัทกลับไปรักษาเมืองขีดขินคอยจัดส่งเสบียง ส่วนหนุมานนั้นให้จองถนนต่อไป ทศกัณฐ์ให้นางสุพรรณมัจฉา*นำบริวารไปขนหินทิ้งในทะเลวน หนุมานตามลงไปจับนางและได้นางสุพรรณมัจฉา แล้วให้นางสั่งบริวารนำหินมาคืน เมื่อจองถนนสำเร็จ พระรามก็ยกทัพไปกรุงลงกา พระรามให้ประคนธรรพ์*ไปดูที่ตั้งทัพ ประคนธรรพ์ไม่รู้ทันกลของยักษ์ก็แนะนำป่าที่ภานุราช*เนรมิตไว้ พระรามให้หนุมานไปตรวจสอบ หนุมานรู้ว่าไม่ใช่ป่าจริงจึงลงไปใต้ดินสังหารภานุราช

เมื่อไมยราพ*ลักพระรามไปเมืองบาดาล* หนุมานอาสาไปช่วยพระราม  ได้สู้รบกับมัจฉานุลูกของตนที่เกิดจากนางสุพรรณมัจฉาซึ่งไมยราพเลี้ยงไว้เป็นบุตรบุญธรรมและให้รักษาด่านสุดท้ายของเมืองบาดาล  ภายหลังเมื่อรู้ว่าเป็นลูกก็ถามทางไปเมืองบาดาล  มัจฉานุไม่บอกตรงๆ แต่แนะอุบายให้  และด้วยความช่วยเหลือของนางพิรากวน*พี่สาวของไมยราพ หนุมานจึงเข้าเมืองบาลและสังหารไมยราพได้

เมื่อสุครีพเสียทีกุมภกรรณ*ถูกจับหนีบรักแร้ไป พระรามให้หนุมานไปช่วยสุครีพกลับมาได้  ครั้งกุมภกรรณทำพิธีชุบหอกโมกขศักดิ์* หนุมานและองคตก็ตามไปทำลายพิธี เมื่อพระลักษณ์ต้องหอกโมขศักดิ์ หนุมานเป็นผู้ไปเก็บยาสังกรณี* ตรีชวา*มารักษา  กุมภกรรณทำพิธีทดน้ำ* หนุมานก็ตามไปทำลายพิธีได้  และเมื่อกุมภกรรณจัดทัพออกรบอีก หนุมานได้สังหารนนทกาล 1*แม่ทัพของกุมภกรรณ

ในศึกอินทรชิต*ครั้งแรกหนุมานถูกศรของอินทรชิตสลบไปพร้อมกับไพร่พลวานร พระลักษณ์แผลงศรเป็นลมอ่อน ๆ ทำให้หนุมานและไพร่พลวานรฟื้น ระหว่างที่อินทรชิตไปชุบศรพรหมาสตร์* ทศกัณฐ์ให้กำปั่น*ออกรบ หนุมานสังหารกำปั่นได้  เมื่ออินทรชิตแปลงเป็นพระอินทร์*ทรงช้างเอราวัณ*นำทัพมาและแผลงศรถูกพระลักษณ์  หนุมานคิดว่าพระอินทร์ทำร้ายพระลักษณ์จึงกระโจนขึ้นไปหักคอช้างเอราวัณ อินทรชิตใช้คันศรตีหนุมานสลบไป พิเภกมาช่วยโดยร่ายเวทเป่าลมเข้าไปในปากหนุมาน หนุมานก็ฟื้นขึ้น  ต่อมาพระรามให้หนุมานไปนำยามาแก้พิษศรพรหมาสตร์ให้พระลักษณ์

ครั้งทศกัณฐ์ยกทัพออกรบครั้งแรกพร้อมกับสิบรถ*โอรสทั้งสิบ หนุมานและพลวานรสังหารสิบรถ และเมื่อทศกัณฐ์เชิญมูลพลัม*ไปช่วยรบ พระลักษณ์เสียทีถูกหอกของมูลพลัม หนุมานถอนหอกและให้พระลักษณ์ประทับบนบ่ารบกับมูลพลัม

ครั้งหนึ่งหนุมานได้แปลงเป็นวานรน้อยไปสังหารสหัสเดชะ* เมื่อทศกัณฐ์เชิญท้าวสัตลุง*และท้าวตรีเมฆ*ไปช่วยรบ หนุมานก็ตามไปสังหารท้าวตรีเมฆ ครั้งทศกัณฐ์ทำพิธีอุมงค์* หนุมานตามไปทำลายพิธีของทศกัณฐ์ได้ เมื่อทศกัณฐ์เชิญท้าวสัทธาสูร*และวิรุญจำบัง*ไปช่วยรบ พระรามให้หนุมานไปทำอุบายสังหารท้าวสัทธาสูร เมื่อวิรุญจำบังหนีไปซ่อน พระรามให้หนุมานตามไป ระหว่างทางหนุมานได้พบนางวานริน* นางบอกที่ซ่อนของวิรุญจำบัง หนุมานได้นางวานรินเป็นภรรยา

เมื่อพระลักษณ์ถูกหอกกบิลพัท*ของทศกัณฐ์ พระรามให้หนุมานไปนำยามาแก้พิษหอกกบิลพัท หนุมานเข้ากรุงลงกาเพื่อนำหินบดยามาและถือโอกาสผูกผมทศกัณฐ์กับนางมณโฑ เมื่อนางมณโฑทำพิธีสัญชีพ*หุงน้ำทิพย์ หนุมานแปลงเป็นทศกัณฐ์เข้ากรุงลงกาทำลายพิธีของนางมณโฑได้

หนุมานเห็นว่าศึกทศกัณฐ์จะยืดเยื้อจึงทำอุบายขอให้ฤๅษีโคบุตร*อาจารย์ของทศกัณฐ์พาไปสวามิภักดิ์ต่อทศกัณฐ์ ทศกัณฐ์หลงเชื่อรับหนุมานเป็นโอรสบุญธรรมและให้เป็นอุปราชกรุงลงกา มอบสมบัติและเครื่องยศของอินทรชิตรวมทั้งนางสุวรรณกันยุมา*ชายาของอินทรชิตให้ ต่อมาหนุมานลวงเอากล่องดวงใจทศกัณฐ์จากฤๅษีโคบุตรมาได้ ทศกัณฐ์จึงถูกสังหาร

เมื่อทศกัณฐ์สิ้นชีพแล้วท้าวอัศกรรณ*อสูรเจ้าเมืองจักรวาล*ยกทัพไปประชิดกรุงลงกา  หนุมานออกรับศึกท้าวอัศกรรณ  และพระรามสังหารท้าวอัศกรรณได้ และเมื่อบรรลัยกัลป์*โอรสทศกัณฐ์ไปถึงกรุงลงกาและรู้ว่าทศกัณฐ์ถูกสังหารก็คิดจะแก้แค้นให้  หนุมานสู้รบกับบรรลัยกัลป์และสังหารบรรลัยกัลป์ได้

เมื่อพระรามเสด็จกลับกรุงอยุธยาได้ให้หนุมานและพรานกุขัน*เดินทางล่วงหน้าไปก่อนเพื่อห้ามพระพรต*และพระสัตรุด*เข้ากองไฟ ครั้นเสร็จศึกกรุงลงกาแล้วพระรามให้หนุมานเป็นพญาอนุชิตจักรกฤษณ์พิพัฒน์พงศา* ครองกรุงอยุธยากึ่งหนึ่ง แต่หนุมานไม่อาจนั่งใต้มหาเศวตฉัตรเสมอกับพระรามได้เพราะร้อนรุ่มไปทั้งกายจึงขอถวายเมืองคืน

พระรามให้พระวิษณุกรรม*สร้างเมืองนพบุรี*ให้หนุมาน วันหนึ่งหนุมานออกประพาสอุทยานพร้อมเหล่าสนมกำนัล เห็นต้นมะม่วงในอุทยานก็ถอดมงกุฎแล้วปีนขึ้นเก็บผลมะม่วง ยางมะม่วงหยดใส่ศีรษะก็ยกเท้าทั้งสองข้างขึ้นเกาแต่ยางก็ยังติดอยู่ เหล่านางกำนัลเห็นดังนั้นก็ชี้ชวนกันดู หนุมานอับอายจึงบันดาลให้ฟ้ามืดและเหาะไปกรุงอยุธยา ถวายเมืองนพบุรีคืนและขอลาไปบวชเป็นดาบสในป่าบนเขามณฑป*

เมื่อเกิดกบฏในกรุงลงกา อสุรผัดลูกหนุมานที่เกิดจากนางเบญกายหนีออกมาแจ้งข่าวให้หนุมานรู้ หนุมานจึงลาสึกแล้วพาอสุรผัดไปเฝ้าพระราม พระรามให้พระพรตและพระสัตรุดนำพลวานรไปรบ ให้สุครีพ หนุมาน องคต  นิลพัท ชมพูพาน* และวานรสิบแปดมงกุฎ*ไปรบด้วย

ในสงครามเมืองมลิวัน* เมื่อพระสัตรุดถูกศรเหราพต*ของบรรลัยจักร*มัดลอยไป พระพรตให้ สุครีพ หนุมาน องคต  และนิลพัทตามไปช่วยพระสัตรุดได้

ครั้นเสร็จศึกเมืองมลิวันพระพรตได้เดินทางมากรุงลงกาอีกครั้ง  เมื่อจะยกทัพกลับกรุงอยุธยาหนุมานเนรมิตกายให้ทัพพระพรตข้ามสมุทร ครั้งหนึ่งทัพเมืองชมพูและเมืองบาดาลมาพบกัน ต่างไม่รู้จักกัน ก็ปะทะกันหน้ากรุงอยุธยา พระรามให้หนุมานออกมาห้ามทัพ

เมื่อพระมงกุฎ*ลองศรทำลายต้นรัง พระรามให้ปล่อยม้าอุปการแล้วให้หนุมานกำกับไป พระมงกุฎจับม้าอุปการขี่ หนุมานเข้าต่อสู้กับพระมงกุฎ พระมงกุฎหวดศรต้องกายหนุมานและจับหนุมานมัดด้วยเถาวัลย์แล้วเอายางไม้สักที่หน้าลงเป็นอักขระและอธิษฐานว่าผู้ที่จะแก้เถาวัลย์ได้ต้องเป็นนายของวานรเท่านั้น พระรามแก้เถาวัลย์ได้ เมื่อพระรามรู้ว่าพระมงกุฎคือโอรสก็ให้รับกลับเมืองแต่นางสีดาไม่กลับ พระรามให้หนุมานไปแจ้งข่าวว่าพระองค์สิ้นพระชนม์ เมื่อนางไปถึงกรุงอยุธยาทราบว่าเป็นกลลวงของพระรามก็โกรธหนีไปเมืองบาดาล และพักในปราสาทของวิรุณนาค* พระรามให้หนุมานไปสืบข่าวนางที่บาดาล นางสีดาพบหนุมานก็โกรธไล่กลับไป หนุมานจึงฝากให้วิรุณนาคดูแลแล้วกลับไปทูลพระราม

พิเภกทูลให้พระรามออกเดินป่าอีก 1 ปีเพื่อสะเดาะเคราะห์ หนุมานตามเสด็จด้วย หนุมานเข้าต่อสู้และสังหารท้าวกุเวรนุราช* กุมภัณฑ์นุราช* และเมื่อนกอสูรวายุภักษ์*โฉบพระรามและพระลักษณ์ไป หนุมานและพลวานรก็ร่วมกันสังหารวายุภักษ์ เมื่อท้าวคนธรรพ์*ยกทัพไปปล้นเมืองไกยเกษ พระรามให้หนุมานเกณฑ์ทัพเมืองชมพูและให้หนุมานไปร่วมรบด้วย

ครั้นเสร็จศึกเมืองไกยเกษ หนุมานก็อยู่กับพระรามในกรุงอยุธยาจนสิ้นไตรดายุค*