กาพย์ขับไม้เรื่องพระรถ เป็นวรรณคดีที่ใช้ในพิธีกรรม เนื่องจากเป็นบทสำหรับขับไม้ซึ่งเป็นการขับกล่อมประสานเสียงซอสามสายและมีบัณเฑาะว์ 1 คู่ให้จังหวะในงานสมโภชชั้นสูง ได้แก่ การสมโภชพระมหาเศวตฉัตร สมโภชพระเจ้าลูกเธอขึ้นพระอู่และโสกันต์
กาพย์ขับไม้เรื่องพระรถแบ่งออกเป็น 8 ตอนหรือ 8 ท่อน บทขับแต่ละตอนจะมีจำนวนคำกาพย์ซึ่งเรียกว่า แผด (ผะ – แด) ไม่เท่ากัน เมื่อขับจดแผดหนึ่ง ผู้สีซอสามสายจะบรรเลงดนตรีแทรก เช่น สีซอทำนองขับไม้บัณเฑาะว์ เป็นต้น เมื่อจบการบรรเลงเพลงแล้วช่างจึงขับแผดต่อไป
ตอนแรกเริ่มด้วย ตอนขึ้นเรือนหลวง 26 แผด คำกระทู้คือ “ขึ้นตั่งนั่งเมือง” กล่าวถึงพิธีอภิเษกพระรถขึ้นครองเมือง นางเมรีรดน้ำที่พระบาทก่อนจะเชิญเสด็จขึ้นเรือนหลวง พี่เลี้ยงปลอบนางเมรีและเชิญให้เสด็จไปเฝ้าที่พระแท่นบรรทม พี่เลี้ยงกล่าวสรรเสริญว่าทั้งสองพระองค์งดงามเหมาะสมกันราวพระอาทิตย์กับดอกโกมุท
ตอนสิบสองกำนัน 14 แผด คำกระทู้ว่า “ข้าสาวชาวแม่” กล่าวถึงนางกำนัล 12 ประเภท ได้แก่ กำนัลรับพระหัตถ์ กำนัลพระขันหมาก กำนัลน้ำเสวย กำนัลพัชนี กำนัลพระสำอาง กำนัลพระมาลา กำนัลพระบังคน กำนัลพระไสยาสน์ กำนัลทิพยรส กำนัลพระโภชน์ กำนัลพระโอษฐ์ กำนัลทาพระองค์
ตอนสมโภช 7 แผด คำกระทู้ว่า “น้ำไหลไฟดับ” กล่าวถึงพิธีสมโภชพระรถและนางเมรี มีการบายศรีสู่ขวัญและมหรสพ
ตอนสมพาศ 13 แผด คำกระทู้ว่า “สมพาศมาดครา” กล่าวถึงการเกี้ยวพาราสีจนได้นางเมรีเป็นชายา
ตอนเด็ดคลุก 15 แผด คำกระทู้ว่า “เด็ดก้านรานใบ” กล่าวถึงนางเมรีนำชมอุทยาน พระรถเด็ดไม้เสื้อเมือง นางเมรีตัดพ้อว่าเป็นไม้สำคัญ แม้ใบหล่นร่วงลงมาจะเกิดทุกข์เข็ญต้องทำพิธียัญบูชาถึง 7 วัน พระรถปลอบว่าที่บ้านเมืองของพระองค์เป็นไม้สามัญ ถ้ารู้ว่าเป็นไม้สำคัญของนางก็จะหามาฝาก
ตอนถามยา 21 แผด คำกระทู้ว่า “ไต่ถามความลับ” กล่าวถึงพระรถลวงถามความลับของยาวิเศษ ศรกุมพต ห่อลูกตานางสิบสอง และยาผสมเนตรจากนางเมรี
ตอนม้าชั่วน้อย 22 แผด คำกระทู้ว่า “ดึกดื่นตื่นนอน” กล่าวถึงม้ากระทืบโรงเรียกพระรถ ทูลเตือนให้กลับเมือง
ตอนสุดท้ายไม่มีชื่อ 22 แผด คำกระทู้ว่า “ปล้ำปลุกลุกนั่ง” กล่าวถึงพระรถคร่ำครวญอาลัยอาวรณ์ที่ต้องจากนาง จบที่พระรถลักห่อลูกตานางสิบสองและห่อยาวิเศษหนี
นามานุกรม
