กลอนไดเอรีซึมทราบเป็นวรรณกรรมล้อเลียนที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์ โดยใช้รูปแบบของจดหมายเหตุของไทย แต่เรียกว่า ไดเอรี (diary) อย่างตะวันตกเพื่อล้อเลียนความนิยมของแปลกใหม่ตามยุคของเจ้านายในสมัยนั้น  มูลเหตุที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์หนังสือเรื่องนี้  สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงนิพนธ์ไว้ว่า  เป็นเพราะพระองค์ทรงเบื่อหน่ายหนังสือที่ผู้แต่งแต่งอย่าง “ซึมทราบ” คือแต่งขึ้นโดยไม่รู้จักถ้อยคำเพราะไม่สันทัดภาษา เพียงแต่รู้วิธีแต่งกลอนก็แต่งไป แต่คนก็ยังพอใจอ่าน พระองค์จึงทรงพระราชนิพนธ์บทกลอนแบบ “ซึมทราบ” ล้อเล่นบ้างทำนองเป็นของข้าราชการฝ่ายในแต่ง      

        

เนื้อเรื่องเป็นบันทึกเหตุการณ์ตั้งแต่วันอาทิตย์ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 12 ปีชวด สัมฤทธิศก จ.ศ. 1250 (พ.ศ. 2431) ถึงวันเสาร์แรม 13 ค่ำ เดือน 12 ปีเดียวกัน รวม 24 วัน เป็นบันทึกเกี่ยวกับการเสด็จพระราชดำเนินโดยกระบวนพยุหยาตราทางชลมารคทอดผ้าพระกฐินตามพระอารามสำคัญต่าง ๆ ทั้งในและนอกพระนคร  การเฉลิมฉลองพระอิสริยยศกรมหมื่นสรรพศาสตรศุภกิจ  การพระราชพิธีจองเปรียงลอยพระประทีป  การบำเพ็ญพระราชกุศลกาลานุกาล  การพระราชกุศลแจกเบี้ยหวัดเงินปี  การต้อนรับเจ้าชายพระราชวงศ์ออสเตรียในฐานะพระราชอาคันตุกะ และการพระราชทานเลี้ยงพระกระยาหารค่ำตามแบบตะวันตก  การเสด็จพระราชดำเนินไปทอดพระเนตรละครสัตว์  การสมโภชขึ้นพระอู่พระองค์เจ้าอิศริยาภรณ์พระราชโอรส  และการพระราชพิธีฉัตรมงคล นอกจากนี้ยังทรงแกล้งใช้คำผิด ๆ เช่น พยุหยาด (พยุหยาตร)  ชลมาด (ชลมารค)  อัดสาดอน (อัสดร)  มอน (มอญ)  ยวน (ญวน)  ท่วน (ถ้วน) และพระราชวิจารณ์เกี่ยวกับเรื่องการใช้ภาษาของพวกฝ่ายใน โดยเฉพาะเรื่องการใช้ถ้อยคำสำนวนแบบแปลก ๆ ใหม่ ๆ ตามสมัยนิยม   คนไทยควรใส่ใจใช้ให้ถูกต้องตามแบบแผนและแบบอย่างที่เคยมีมา ทั้งภาษาเขียนและภาษาพูด  ไม่ควรส่งเสริมการใช้ภาษาอย่างเหลวไหล  ไม่ควรใช้ภาษาตามความพอใจโดยไม่อาจสื่อสารกับบุคคลทั่วไป เช่น การใช้ถ้อยคำสำนวนที่รู้ความหมายกันเฉพาะในกลุ่ม  ไม่ควรออกเสียงตามอย่างภาษาอังกฤษ  คำภาษาอังกฤษนั้นควรใช้เฉพาะที่ยังไม่มีคำไทยใช้แทน  การใช้ถ้อยคำแผลง ๆ  อาจใช้ได้บ้างในบางกรณี เช่น พูดเล่นเพื่อความตลกขบขัน  มิใช่นำมาใช้อย่างพร่ำเพรื่อ หรือใช้จนฟั่นเฝือ