เนื้อเรื่องกล่าวถึงท้าววรกรรณและนางบุษบงครองเมืองปาตลี มีราชธิดานามว่า นางเกษณี ทั้งสองปรึกษากันว่าเห็นควรให้นางเกษณีมีคู่ครองจึงให้เสนาไปป่าวร้องให้บรรดากษัตริย์ร้อยเอ็ดนครมาประชุมกันเพื่อให้นางเลือกคู่ แต่นางเกษณีไม่ยอมเลือกกษัตริย์องค์ใด ท้าววรกรรณจึงให้ประกาศสั่งพวกชาวเมืองทั้งผู้ดีและคนเข็ญใจมาชุมนุมให้นางเลือกอีกครั้ง ครั้งนี้พระอินทร์จำแลงเป็นชายเสียสติมาร่วมงานด้วย พระอินทร์แปลงดลใจให้นางเกษณีเห็นรูปที่แท้จริง นางพอใจทิ้งพวงมาลัยให้ ท้าววรกรรณกริ้วมากจึงขับไล่คนทั้งสองออกจากพระนคร พระอินทร์แแปลงแกล้งหลอกล้อพ่อตาเล่น ท้าววรกรรณสั่งให้เสนาเข้าจับตัว แต่ก็ไม่สามารถทำอะไรได้ เมื่อสมใจแล้วพระอินทร์แปลงก็กลับเพศเป็นเทพยดาพานางเหาะไปครองคู่ในเมืองสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ท้าววรกรรณกับมเหสีและไพร่บ้านพลเมืองเห็นดังนั้นก็เกิดความปีติยินดี
ต่อมานางเกษณีทรงครรภ์ ด้วยเหตุที่นางเป็นมนุษย์ไม่สามารถให้กำเนิดบุตรบนสวรรค์ได้ พระอินทร์จึงนำนางกลับมายังโลกมนุษย์ เนรมิตพลับพลาขึ้นในป่าให้เหล่าเทพบุตรและเทพธิดาซึ่งสิงสถิตตามรุกขพิมานช่วยพิทักษ์รักษา จนกระทั่งนางประสูติพระธิดามีรูปโฉมงดงามและมีกลิ่นกายหอม พระอินทร์จึงให้นามว่ายอพระกลิ่น และก่อนที่พระอินทร์กับนางเกษณีจะกลับไปยังสวรรค์พระอินทร์นฤมิตอาภรณ์เครื่องทิพย์ให้นางยอพระกลิ่นและให้อยู่ในปล้องไม้ไผ่ลำใหญ่ลำหนึ่ง โดยตั้งสัตย์อธิษฐานขอให้บารมีของตนช่วยปกป้องลูก พร้อมทั้งประกาศิตไว้ว่าใครที่มิใช่คู่ครองของนางขออย่าให้ตัดไม้ไผ่ลำนั้นได้
กล่าวถึงมณีพิชัย โอรสท้าวพิชัยนุราชกับนางจันทรแห่งกรุงศรีอยุธยา วันหนึ่งมณีพิชัยเสด็จประพาสป่า และได้ตั้งพลับพลาที่ประทับใกล้กับกอไผ่ที่นางยอพระกลิ่นซ่อนกายอยู่ คืนนั้นมณีพิชัยหลับฝันว่ามีดอกฟ้าตกลงมายังแท่นบรรทม พระองค์ใช้พระหัตถ์ขวาคว้ามาเชยชม กลิ่นดอกไม้หอมอบอวลไปทั่ว เมื่อตื่นบรรทมก็ไม่พบดอกไม้แต่ยังมีกลิ่นหอมไม่สร่าง และลมที่พัดมาทางทิศใต้ก็พากลิ่นหอมนั้นมาด้วย พระองค์จึงออกตามหา พบกอไผ่และเห็นไม้ไผ่ลำหนึ่งสูงใหญ่เป็นที่อัศจรรย์จึงสั่งให้ทหารช่วยกันตัด แต่ไม่มีผู้ใดตัดได้ มณีพิชัยจึงใช้พระแสงฟันลำไม้ไผ่ขาดสะบั้น ได้พบนางยอพระกลิ่นจึงสอบถามความเป็นมาของนาง เมื่อได้นางเป็นคู่แล้วมณีพิชัยก็พานางกลับยังบ้านเมือง
ฝ่ายพระเจ้ากรุงปักกิ่ง มีพระธิดาทั้งหมดเจ็ดองค์ พระธิดาองค์สุดท้องยังไม่มีคู่ พระองค์จึงให้ราชทูตถือสาส์นมาถึงพระพิชัยนุราชให้มณีพิชัยไปอภิเษกกับพระธิดา ถ้าไม่เช่นนั้นจะเสียไมตรีที่มีต่อกัน พระพิชัยนุราชทราบความในสาส์นก็ยินดี แต่จะยกพลไปตอนนี้ยังไม่ได้เพราะเป็นฤดูฝนจึงขอผัดไปเป็นเดือนห้าหน้าแล้ง
มณีพิชัยแสร้งทำเป็นป่วยไข้ไม่ยอมเข้าเฝ้าพระบิดา พระพิชัยนุราชห่วงใยโอรสจึงเสด็จไปยังห้องบรรทมได้พบนางยอพระกลิ่นและทราบความจริงทั้งหมด ส่วนนางจันทรพระมารดาไม่พอใจด้วยหมายจะให้มณีพิชัยเป็นราชบุตรเขยของพระเจ้ากรุงจีน จึงทำอุบายด้วยการฆ่าแมวแล้วเอาเลือดทาริมฝีปากนางยอพระกลิ่น เอาหางแมวเสียบมวยผมขณะนางหลับสนิท และป่าวร้องใส่ร้ายว่านางยอพระกลิ่นเป็นกระสือกินแมว ให้จับนางใส่หีบใหญ่แล้วให้นางกำนัลนำไปทิ้งในป่า แต่พระอินทร์มาช่วยโดยแปลงร่างนางเป็นพราหมณ์เพื่อให้นางได้พิสูจน์คำครหาและแก้แค้นนางจันทรต่อไป
พุทธเลิศหล้านภาลัย, พระบาทสมเด็จพระ. บทละครนอกเรื่องมณีพิชัย พระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ 6 และกรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์. พระนคร : กรมศิลปากร, 2498.
นามานุกรม
