เรื่องยุขันเป็นกลอนบทละครเรื่องยาว แบ่งได้เป็น 2 ตอน ตอนต้นเป็นเรื่องความรักระหว่างอุเซ็นบุตรเศรษฐีกับนางวัลลุมาลีบุตรีแม่ทัพ
เนื้อเรื่องมีดังนี้
พระเจ้าเวณุมานเจ้าเมืองสิบสองเหลี่ยมโปรดให้สุสิหลำแม่ทัพยกทัพไปปราบกบฏที่เมืองกาหรำ ก่อนที่สุสิหลำจะออกรบได้ขอให้นางวัลลุมาลีธิดาของตนสัญญาว่าจะไม่มีคู่ครองจนกว่าจะครบเจ็ดปี นางวัลลุมาลีรักอยู่กับอุเซ็นบุตรเศรษฐี แต่นางก็รักษาสัญญาที่ให้ไว้กับบิดาอย่างเคร่งครัด วันหนึ่งพระเจ้าเวณุมานทราบเรื่องก็คิดจะลองใจคนทั้งสองจึงให้จับตัวอุเซ็นมาลงโทษ อุเซ็นขอผัดผ่อนโดยจะไปลานางวัลลุมาลีก่อน เมื่อนางทราบก็คิดจะตายพร้อมกับอุเซ็นจึงแต่งกายเป็นชายขี่ม้าตัดหน้าพระที่นั่ง พระเจ้าเวณุมานคิดจะลองใจสุสิหลำ จึงมอบหมายให้สุสิหลำตัดสินโทษคนทั้งสอง ทั้งเศรษฐีโปหะและสุสิหลำต่างเห็นควรให้ประหารคนทั้งสอง พระเจ้าเวณุมานพอพระทัยในความซื่อสัตย์ของคนทั้งสี่จึงตั้งอุเซ็นเป็นพระโอรสบุญธรรมและจัดงานอภิเษกสมรสระหว่างอุเซ็นกับนางวัลลุมาลี เมื่อพระเจ้าเวณุมานสิ้นพระชนม์ อุเซ็นก็ขึ้นครองราชย์เป็นพระเจ้าอุเรเซน
ตอนที่สอง พระเจ้าอุเรเซนมีธิดานามว่าประวะลิ่มและโอรสนามว่าอุราหงัน ครั้งหนึ่งท้าววิเรนทรราชาวิทยาธรเสกแก้ววิเศษเป็นนกสหัสสรังสีโดยสั่งให้นกไปอยู่กับผู้มีบุญ นกสหัสสรังสีบินไปเกาะบนสำเภา พ่อค้าชื่อมะระงิดจึงจับไปถวายพระเจ้าอุเรเซน พระเจ้าอุเรเซนพระราชทานนกสหัสสรังสีให้พระธิดา ต่อมาปะตาระกาหลาเห็นว่าเจ้าชายยุขันแห่งเมืองอุรังยิดเป็นเนื้อคู่กับนางประวะลิ่ม จึงบันดาลให้พระเจ้าอุรังยิดอยากได้นกสหัสสรังสี ยุขันและยุดาหวันโอรสจึงอาสาไปเอานกสหัสสรังสีมาถวาย ยุดาหวันแยกเดินทางจนถึงเมืองจะรังหงูบูหรา ได้อภิเษกกับนางกัญจะหนาและได้ครองเมืองจะรังหงูบูหราต่อ ส่วนยุขันได้พบกับฤาษีรักขิต ฤาษีทราบว่ายุขันจะเดินทางไกลจึงชุบกุมารลิขิตให้เป็นเพื่อนเดินทาง ทั้งสองเดินทางจนถึงเมืองของยักษ์มัตตะริม นางมะยุมามารดาบุญธรรมของยักษ์ช่วยให้ทั้งสองผ่านด่านต่าง ๆ ไปได้ เมื่อถึงริมแม่น้ำทั้งสองได้พบนกอินทรี ซึ่งพายุขันและกุมารลิขิตเข้าเมืองอุเรเซนและสัญญาว่าอีกสามเดือนจะมารับ ยุขันอาศัยอยู่กับตายายที่เฝ้าอุทยานและหาอุบายเข้าหานางประวะลิ่มจนนางตั้งครรภ์ เมื่อครบสามเดือนก็ลอบนำนกสหัสสรังสีหนีออกจากเมืองอุเรเซน ระหว่างเดินทางกลับเมือง พระเจ้าปะรังศรีเจ้าเมืองอุรังฆารอยากได้แก้ววิเศษในหัวของนกสหัสสรังสีจึงวางอุบายสังหารยุขัน ยุขันถูกนำไปถ่วงน้ำแต่ชาวประมงช่วยไว้ได้ ยุขันไปขอความช่วยเหลือจากพระเจ้าตะรังอูเจ้าเมืองฉะนะตัน และสังหารพระเจ้าปะรังศรี จากนั้นก็อภิเษกกับนางบุษหรีธิดาของพระเจ้าปะรังศรีและได้ครองเมืองอุรังฆาร
ส่วนนางประวะลิ่มเกรงว่าพระเจ้าอุเรเซนจะลงโทษที่นางมีครรภ์จึงหนีออกจากเมืองอุเรเซน นกอินทรีนำนางมาอยู่กับฤาษีรักขิต เมื่อนางประวะลิ่มประสูติโอรส พระฤาษีจึงให้กุมารลิขิตไปตามยุขันในเมืองอุรังฆาร ยุขันรับนางประวะลิ่มและโอรสเข้าเมืองอุรังฆาร นางประวะลิ่มทราบว่านกสหัสสรังสีตายแล้วและเห็นยุขันหลงนางบุษหรีมากจึงชวนพี่เลี้ยงและกุมารลิขิตหนีออกจากเมืองอุรังฆารไปเมืองอุรังยิด ยุขันทราบเรื่องก็ออกติดตาม และได้ขอให้ฤาษีชุบแก้ววิเศษกลับเป็นนกสหัสสรังสี ระหว่างเดินทางได้พบกับยุดาหวันจึงชวนกันกลับเมืองอุรังยิด พระเจ้าอุรังยิดอภิเษกให้ยุขันครองเมืองอุรังยิด ฝ่ายเมืองอุเรเซนทราบข่าวว่านางประวะลิ่มอยู่ที่เมืองอุรังยิดจึงให้อุรังหงันยกทัพมารับนางประวะลิ่มและนกสหัสสรังสีกลับ ยุขันได้สั่งสอนอุรังหงันโดยอุ้มมาไว้ในปราสาท อุรังหงันโกรธที่ยุขันดูแคลนตน นางประวะลิ่มจึงเข้าปลอบโยนพระอนุชา เรื่องในต้นฉบับจบเพียงเท่านี้
นามานุกรม
