เริ่มจากกล่าวถึงแม่เสือทิ้งลูกไปหากินไกล จนลูกเสืออ่อนหิวเจียนตาย บังเอิญแม่โคพาลูกเดินผ่านมา ลูกเสือจึงออกปากขอกินนม แต่แรกแม่โคคิดจะปฏิเสธเพราะเป็นศัตรูต่อกันโดยกำเนิด แต่ลูกเสือปฏิญาณว่าถ้าได้กินนมจะนับถือเป็นแม่และไม่ทำอันตราย แม่โคจึงยอมให้ลูกเสือกินนม ครั้นแม่เสือกลับมา ลูกเสือก็เล่าเรื่องดังกล่าวให้ทราบและขอให้แม่เสือปฏิญาณว่าจะไม่ทำอันตรายแม่วัว แม่เสือรับคำแต่ภายหลังคิดทรยศ ลอบฆ่าแม่วัวกินเป็นอาหาร ลูกสัตว์ทั้งสองรู้เข้าจึงร่วมมือกันฆ่าแม่เสือเสีย แล้วพากันเดินทางต่อไปจนพบพระฤษีตนหนึ่ง ฤษีจึงชุบสัตว์ทั้งสองขึ้นเป็นมนุษย์ ให้ชื่อว่าพหลและคาวีตามลำดับ ไต่ถามความเป็นมาแล้วมอบพระขรรค์ให้คนละเล่ม ทั้งถอดหัวใจใส่พระขรรค์ให้ด้วยเพื่อจะได้อยู่ยงคงกะพัน
พหลและคาวีพากันเดินทางต่อไปจนถึงแดนเมืองจันทบูราจึงหยุดพักใต้ร่มไม้ริมสระ ซึ่งเป็นที่อาศัยของรากษสตนหนึ่ง คาวีไปตักน้ำให้พหลดื่ม พบรากษสเข้าก็ต่อสู้กัน จนฆ่ารากษสตาย ชาวเมืองมาเห็นจึงนำความไปทูลท้าวมคธราชผู้ครองเมือง ท้าวมคธราชเสด็จออกมาเชิญผู้ฆ่ารากษสไปครองเมืองและจะพระราชทานราชธิดา คือนางสุรสุดาให้เป็นมเหสี คาวีก็ทูลบ่ายเบี่ยงให้เข้าใจว่า พหลซึ่งตนนับถือเป็นพี่สมควรแก่ตำแหน่งนั้นมากกว่า
เมื่อพหลได้ขึ้นครองเมืองนั้นแล้ว คาวีก็ลาออกเดินทางผจญภัยต่อไปหลังจากเสี่ยงดอกบัวอธิษฐานแลกกันไว้
ในที่สุดคาวีก็เดินทางมาถึงเมืองร้าง เห็นกลองใบใหญ่ตั้งอยู่หน้าเหมปราสาทแต่ตีไม่ดัง จึงใช้พระขรรค์แหวะหน้ากลองออก พบนางจันทร นางเล่าให้ฟังว่ามีนกอินทรีคู่หนึ่งบินมากินคนในเมืองซึ่งชื่อว่ารมยนครจนเบาบาง ราชบิดาของนางจึงสร้างกลองใหญ่ขึ้นซ่อนนางไว้ ถ้านกอินทรีเห็นควันลอยขึ้นจากเมือง รู้ว่ายังมีคนอยู่ ก็จะมาจับกิน คาวีทราบดังนั้นจึงก่อไฟเรียกนกอินทรีมาฆ่าเสียทั้งคู่ แล้วก็อยู่เป็นสุขกับนางจันทรต่อมาในเมืองนั้น
วันหนึ่งนางจันทรพาคาวีไปสรงในแม่น้ำ แล้วเก็บเส้นเกศาที่ร่วงใส่ผอบลอยไป ท้าวยศภูมิเจ้าเมืองพัทธพิไสยเก็บผอบได้ ติดใจความหอมของเกศานาง หญิงชราที่เคยอยู่ในเมืองร้างนั้นและรู้ความเป็นมาของนางจันทรจึงอาสาพานางมาให้
หญิงชราเดินทางไปฝากตัวเป็นข้านางจันทร สืบจนรู้ว่าคาวีถอดหัวใจไปใส่ไว้ในพระขรร์จึงแอบนำพระขรรค์ไปเผาทิ้ง พอคาวีสิ้นสมปฤดี ก็อุ้มนางจันทรลงเรือไปส่งมอบแก่ท้าวยศภูมิ แต่นางจันทรยังภักดีต่อสามี ด้วยฤทธิ์ความภักดีนั้นท้าวยศภูมิไม่อาจเข้าใกล้องค์นางได้
ฝ่ายพหลเกิดลางสังหรณ์ห่วงคาวี เนื่องจากบัวอธิษฐานเหี่ยวแห้ง จึงเดินทางไปจนถึงเมืองรมยบุรี พบขรรค์ในกองเถ้าและคาวีสลบอยู่ริมเกยชัย จึงช่วยแก้ไขจนคาวีฟื้นขึ้นมา ไต่ถามความเป็นมาจนรู้ชัด แล้วใช้เวทมนตร์ย่อร่างคาวีใส่ย่าม ปลอมตนเป็นดาบสติดตามนางจันทรไปจนถึงเมืองพัทธพิไสย ได้ข่าวเล่าลือว่าท้าวยศภูมิได้นางงามมา แต่นางไม่ยินดีด้วย ท้าวยศภูมิคิดว่าเหตุเพราะตนรูปไม่งามและชราแล้วด้วย จึงประสงค์จะชุบตัวให้เป็นหนุ่มหล่อเหลา พหลจึงเข้ารับอาสา ทำอุบายลวงผลักท้าวยศภูมิตกลงในกองกูณฑ์พิธี แล้วนำคาวีออกแสดงเป็นตัวแทน คาวีจึงได้พบกับนางจันทรและร่วมกันครองเมืองพัทธพิไสยสืบไปโดยอาศัยนามท้าวยศภูมิ
ศิลปากร, กรม. วรรณกรรมสมัยอยุธยา เล่ม 2. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์, 2545.
นามานุกรม
