นิราศเกาะจานเป็นเป็นบรรณคดีประเภทนิราศ บทประพันธ์ของพระยาอำมาตยาธิบดี (หรุ่น ศรีเพ็ญ) เจ้ากรมมหาดไทยฝ่ายเหนือ ประพันธ์ไว้เมื่อครั้งเป็นขุนนางสังกัดกรมพระตำรวจในโอกาสที่ไปราชการตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ครั้งเสด็จพระราชดำเนินไปทอดพระเนตรสุริยุปราคาเต็มดวงที่ตำบลหว้ากอ ใต้คลองวานเหนือเกาะจาน เมืองประจวบคีรีขันธ์
บทรำพันถึงนางในนิราศเกาะจานมีแทรกอยู่ไม่มาก เนื่องจากกวีมุ่งจะบันทึกรายละเอียดเรื่องการเดินทางและเหตุการณ์สำคัญเรื่องสุริยุปราคาที่หว้ากอ เส้นทางการเดินทางของกวีเป็นทางทุรกันดาร ทำให้ต้องเดินทางอย่างยากลำบาก มีทั้งทางเรือและทางบก ทางเรือก็ต้องผจญภัยภาวะน้ำแห้งน้ำลด เรือแล่นไปไม่ได้ต้องรอจนกว่าน้ำขึ้นจึงจะล่องเรือไปได้ เมื่อออกทะเลก็ต้องผจญกับคลื่นลมแรงจนเมาคลื่น ทางบกใช้เกวียนบ้างเดินเท้าบ้าง ต้องประสบกับเส้นทางที่น้ำท่วม ดินโคลนเฉอะแฉะ บางแห่งเป็นหล่มทำให้วัวเดิน
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้เตรียมกล้องส่องทอดพระเนตรสุริยุปราคา กวีเล่าถึงวันที่เกิดสุริยคราส โดยเล่าตั้งแต่คราสเริ่มจับดวงอาทิตย์จนกระทั่งมืดหมดดวง ระหว่างที่เกิดสุริยคราสพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสรงมุรธาภิเษก
เมื่อสุริยุปราคาสิ้นสุดลงพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวโปรดให้แจกทานแก่ข้าราชบริพารที่ตามเสด็จทั่วหน้ากัน คืนวันนั้นมีมหรสพสมโภช ผู้ประพันธ์ชื่นชมในพระปัญญาบารมีและสรรเสริญพระเกียรติคุณ กวีตั้งปณิธานว่าจะขอเกิดเป็นข้าราชบริพารทุกชาติไป
จากนั้นก็เตรียมเดินทางกลับ การเดินทางกลับก็ลำบากมากเช่นเดิม บางแห่งหลายคนถูกหนามตำเท้าจนเป็นหนองต้องช่วยบ่งหนามให้กันและกัน บางแห่งเกวียนตกหล่ม คณะผู้เดินทางต้องช่วยกันดันแบกเกวียนให้เดินทางต่อ บุกน้ำถึง 8 คืน 9 วัน ต่อเมื่อถึงเมืองเพชรจึงสบายขึ้น เดินทางเรือต่อมาจนจบการเดินทาง
นามานุกรม
