คำจารึก ณ พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี มีอยู่ด้วยกัน 3 แห่ง คือ ที่พระราชวังสราญรมย์ กรุงเทพฯ น้ำตกพลิ้ว จังหวัดจันทบุรี และพระราชวังบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา
จารึกทั้งหมดมีเนื้อความแสดงความอาลัยรักอย่างที่สุดของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่มีต่อสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี ในคราวที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินโดยกระบวนเรือไปยังพระราชวังบางปะอิน เมื่อวันที่ 13 พฤษภาคม พ.ศ.2423 เกิดอุปัทวเหตุเรือพระประเทียบล่มในแม่น้ำเจ้าพระยา เป็นเหตุให้สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวีในรัชกาลที่ 5 เสด็จสวรรคต
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้จารึกข้อความแสดงถึงพระราชหฤทัยระทมทุกข์จากเหตุข้างต้น ไว้ ณ สถานที่ 3 แห่งอันเป็นพระราชานุสาวรีย์ที่ระลึกถึงสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี
แสงสูรย์ ลดาวัลย์. “สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระปิยมเหสีในรัชกาลที่ 5.” ใน พระราชประวัติสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี. พระนคร : วิทยาลัยครูสวนสุนันทา, 2515. (จัดพิมพ์เป็นที่ระลึกในโอกาสที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินมาทรงประกอบพิธีเปิดพระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี ณ วิทยาลัยครูสวนสุนันทา 10 พฤศจิกายน 2515)
นามานุกรม
