นิทานเรื่องเสือโคอยู่ในปัญญาสชาดก พระมหาราชครูกวีในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชได้เคยนำมาแต่งเป็นเรื่องเสือโคคำฉันท์
จากนั้นก็ดำเนินเรื่องว่า แม่เสือตัวหนึ่งมีนิสัยดุร้าย สัตว์ต่าง ๆ ในป่ากลัวจึงหนีไป จนแม่เสืออดโซ ต้องตระเวนหาอาหาร ทิ้งให้ลูกเสือหิวโหยนานถึง 9 วัน ลูกเสือออกตามหาแม่จนได้พบกับแม่โค ขอนมแม่โคกิน แม่โคกลัวแม่เสือ ลูกเสือสัญญาว่าถ้าแม่เสือทำร้ายแม่โค ตนจะฆ่าแม่เสือเสีย ส่วนลูกโคสงสารลูกเสือก็ช่วยอ้อนวอนแม่ แม่โคจึงยอมให้นมลูกเสือ ครั้นแม่เสือกลับมา ลูกเสือเล่าให้แม่ฟัง แม่เสือดีใจบอกว่าอยากพบแม่โค ลูกเสือขอสัญญาว่าแม่จะต้องไม่ทำร้ายแม่โคเพราะมีบุญคุณแก่ตน แม่เสือก็ให้สัญญา เมื่อได้พบกับแม่โค แม่เสือก็แสร้งทำดีจนแม่โคตายใจยอมคบหาด้วย แต่แล้ววันหนึ่งแม่เสือก็จับแม่โคกินเสีย
ฝ่ายลูกเสือลูกโคเมื่อรู้ว่าแม่เสือฆ่าแม่โคแล้วก็ช่วยกันฆ่าแม่เสือเสีย แล้วเดินทางไปถึงอาศรมของพระฤษี พระฤษีเห็นลูกโคและลูกเสืออยู่ด้วยกันและรักใคร่กันก็แปลกใจ จึงถามความเป็นมา พระฤษีกล่าวว่าการฆ่าแม่เป็นสิ่งไม่ควรทำ แต่เพราะเป็นสัตว์เดรัจฉานจึงไม่รู้บาปกรรม แล้วพระฤษีก็ชุบลูกสัตว์ทั้งสองให้เป็นกุมารรูปงาม ให้ลูกเสือเป็นพี่ชื่อพะหลวิไชย ลูกโคเป็นน้องชื่อคาวี
วันหนึ่งพระฤษีชี้ทางให้พะหลวิไชยและคาวีออกเดินทางไปในเมืองเพราะต้องการให้ได้ครองเมือง เมื่อทั้งสองมาถึงใกล้เมืองก็หยุดพักใต้ต้นไทร คาวีไปหาน้ำมาให้พะหลวิไชย ไปถึงสระหนึ่งซึ่งมียักษ์เฝ้ารักษาอยู่ ยักษ์จะจับคาวีกิน เกิดต่อสู้กัน คาวีสังหารยักษ์ได้
ครั้นชาวบ้านรู้ว่ายักษ์ถูกฆ่าตายก็เล่าลือกัน พระเจ้ามะคะตะราชรู้ข่าวก็ให้อำมาตย์ไปสืบหาผู้สังหารยักษ์ อำมาตย์พาพะหลวิไชยและคาวีไปเฝ้า ท้าวมะคะตะราชจะยกนางสีสุระสุดาธิดาให้คาวีผู้สังหารยักษ์ แต่คาวีขอให้ยกนางให้พี่ตามประเพณีแต่โบราณ พะหลวิไชยจึงได้เข้าพิธีสยุมพรกับนางสีสุระสุดา
เมื่อคาวีจะออกเดินทางไปคู่ครอง ได้แลกดอกบัวกับพะหลวิไชยแทนตัวไว้ โดยอธิษฐานว่าถ้าทั้งสองมีความสุขดี ดอกบัวก็ยังคงบานสดงดงาม แต่ถ้าผู้ใดได้ทุกข์ดอกบัวก็หุบเหี่ยวแห้ง คาวีเดินทางได้ 7 เดือนก็ถึงเมืองร้าง พบนางจันทะสุดาซ่อนตัวอยู่ในกลอง ทั้งสองต่างก็มีความเสน่หาต่อกัน นางว่าที่ต้องเข้าไปซ่อนอยู่ในกลองก็เพื่อให้พ้นภัยจากนกอินทรีซึ่งมาจับผู้คนรวมทั้งพระบิดามารดากินจนหมดสิ้น
พรหมสมพัตสร (มี), หมื่น. ทศมูลเสือโค. กรุงเทพฯ: พงษ์เพชรเจริญ, 2521. วิทยาลัยเทคโนโลยีและอาชีวศึกษา วิทยาเขตบพิตรพิมุข พิมพ์แจกในงานพระราชทานเพลิงศพ พระสิรินันทมุนี (สนั่น ถาวโร ป.ธ.6) เจ้าอาวาสวัดบพิตรพิมุข ณ เมรุวัดจักรวรรดิราชาวาส วันเสาร์ ที่ 25 กุมภาพันธ์ 2521
ทศมูลเสือโคเป็นวรรณคดีประเภทนิทาน หมื่นพรหมสมพัตสร (มี) บุตรพระโหราธิบดี (ชุม) แต่งเป็นกาพย์ชนิดต่างๆ เช่น กาพย์ฉบัง 16 กาพย์ยานี 11 กาพย์สุวัณมาลา 28 ฯลฯ ตอนท้ายเรื่องแต่งเป็นกลอนสุภาพ กวีแต่งทศมูลเสือโคขึ้นเมื่อยังเป็นภิกษุเพื่อใช้เป็นแบบเรียนสอนลูกศิษย์ หลังจากลาสิกขาจนรับราชการย้ายจากมหาดเล็กช่างเขียนมาเป็นอาลักษณ์แล้วจึงได้แต่งปรับปรุงกาพย์ตอนต้นขึ้นทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวใน พ.ศ. 2381 เพื่อใช้ถวายพระอักษรพระเจ้าลูกเธอตามรับสั่ง ในสมัยต่อมาได้มีการนำทศมูลเสือโคไปสวดโอ้เอ้วิหารราย
นามานุกรม
