นางพิกุลทองธิดาของท้าวสันนุราชกับนางพิกุลจันทราเป็นหญิงรูปงามและมีผมหอม เมื่อนางพูดจะมีดอกพิกุลทองร่วงจากปากทุกครั้ง  วันหนึ่งนางลงสรงในแม่น้ำ   เห็นพญาแร้งจิกกินสุนัขเน่าลอยน้ำมา  ก็ด่าว่าพญาแร้งด้วยความรังเกียจ  พญาแร้งอาฆาตแปลงเป็นหนุ่มรูปงามไปอาศัยอยู่กับตายายที่ชายป่า แล้วทำอุบายเนรมิตเงินทองให้ตายายร่ำรวยและให้ไปสู่ขอนางพิกุลทองแก่ตน  ท้าวสันนุราชจะยกนางให้แต่ให้สร้างสะพานทองจากบ้านมาถึงวังภายใน 3 วัน  พญาแร้งก็เรียกบริวารมาช่วยสร้างสะพานได้  นางพิกุลทองจึงต้องอภิเษกกับพญาแร้งแปลง แต่พญาแร้งไม่ได้ร่วมอภิรมย์กับนาง

 

วันหนึ่งพญาแร้งทำอุบายชวนนางเดินทางทางเรือไปบ้านเมืองของตน  ระหว่างจอดเรือหยุดพัก  พญาแร้งบินไปเรียกบริวารมากินคนบนเรือ  ส่วนนางพิกุลทองนั้นพญาแร้งตั้งใจจะกินเอง  แม่ย่านางประจำเรือสงสารจึงแยกเสากระโดงเรือให้นางพิกุลทองซ่อนตัวจนพ้นภัย   เมื่อนางพิกุลทองออกมาสรงน้ำและสางผมอยู่ที่บันไดเรือ   ผมเส้นหนึ่งหลุดติดมือมา  นางจึงใส่ผอบและจารึกที่ฝาผอบเป็นเรื่องราวแต่หนหลัง อธิษฐานว่าถ้าผู้ใดเป็นคู่ครองของนางขอให้พบผอบนี้และให้ตามมาช่วยแล้วลอยผอบไป   พระพิไชยมงกุฎโอรสท้าวสังข์ศิลป์ไชยกับนางสุพรรณเก็บผอบได้  เมื่อเห็นผมหอมและข้อความที่จารึกไว้ก็ออกตามหาเจ้าของ   ระหว่างทางพบนางยักษ์กาขาวบริวารท้าวเวสสุวัณแปลงกายเป็นสาวงามมาลวงว่านางเป็นเจ้าของผมหอม  พระพิไชยมงกุฎหลงเชื่อจึงอยู่กับนางในเมืองเนรมิตและได้นางเป็นชายา  ต่อมาพระพิไชยมงกุฎสงสัยว่านางเป็นยักษ์จึงใช้มนตร์สะกดไว้แล้วเดินทางต่อไปจนพบนางพิกุลทอง   เมื่อพญาแร้งบินมากินคนที่หาดทราย พระพิไชยมงกุฎสังหารได้แล้วพานางพิกุลทองไปเป็นชายาอยู่ที่เมืองของตน

 

หลายปีต่อมานางพิกุลทองมีโอรสกับพระพิไชยมงกุฎ 2 องค์ ชื่อรักและยม  วันหนึ่งนางพิกุลทองกับสวามีและโอรสไปประพาสทุ่ง  นางยักษ์กาขาวซึ่งลอบมาซ่อนตัวในป่าเนรมิตดอกบัวดอกใหญ่ขึ้นและแอบอยู่ในน้ำตามเรือไป   เมื่อนางพิกุลทองเอื้อมเด็ดดอกบัว  ก็ถูกนางยักษ์ฉุดลงไปในน้ำ แล้วสาปให้เป็นชะนี   ฝ่ายนางยักษ์ก็แปลงเป็นนางพิกุลทองแทน  พระพิไชยมงกุฎฉุดนางยักษ์แปลงขึ้นเรือ   รักและยมบอกพระพิไชยมงกุฎว่านางผู้นี้ไม่ใช่มารดา  ส่วนมารดาที่แท้จริงคือชะนีที่เดินร้องไห้ตามมาริมน้ำ   พระพิไชยมงกุฎกริ้วจึงไล่โอรสทั้งสองขึ้นฝั่งแล้วพานางยักษ์แปลงกลับวัง

รักและยมตามหาชะนีพิกุลทองจนพบและอยู่ด้วยกันในป่า  เก็บดอกพิกุลทองที่ร่วงจากปากนางไปแลกอาหารที่ตลาด  พวกวิเสทพบสองกุมารจึงไปทูลนางสุพรรณ  เมื่อรู้ความจริงแล้วพระพิไชยมงกุฎจึงพาโอรสทั้งสองไปหาชะนีพิกุลทองและถามวิธีแก้คำสาป  ชะนีพิกุลทองบอกว่าต้องใช้เลือดนางยักษ์กาขาวมาอาบร่าง  พระพิไชยมงกุฎจึงให้เสนานำนางยักษ์แปลงมาที่อุทยาน  ออกอุบายให้นางนอนหลับ สั่งให้เพชฌฆาตฟัน แล้วนำเลือดไปรดร่างชะนี  นางพิกุลทองจึงกลับเป็นมนุษย์ดังเดิม

 

ระหว่างที่นางพิกุลทองพร้อมพระพิไชยมงกุฎและโอรสเดินทางไปเยี่ยมท้าวสันนุราช นางยักษ์กาสุวรรณน้องของนางยักษ์กาขาวคิดจะแก้แค้นจึงใช้กระบองฟาดเรือสำเภาแตก  ทำให้นางพิกุลทองพลัดกับพระพิไชยมงกุฎและโอรส   แต่พระสมุทรช่วยนางขึ้นฝั่งได้  เมื่อเดินทางเมืองยักษ์ของท้าววิรุฬจักร  ท้าววิรุฬจักรคิดจะได้นางเป็นชายาแต่นางไม่ยินยอม จึงส่งนางไปเป็นทาสทำงานในครัว  ฝ่ายพระพิไชยมงกุฎกับโอรสออกตามหานางพิกุลทอง  ได้แหวนวิเศษจากพระวสิษฐ์ฤๅษี จึงแปลงกายเป็นนกสาลิกา 3 ตัวอยู่ที่อุทยานของท้าววิรุฬจักร

 

นางอรุณวดีธิดาท้าววิรุฬจักรนำนกทั้งสามไปเลี้ยงในวัง  พระพิไชยมงกุฎกลับร่างเป็นมนุษย์และได้นางเป็นชายา  นางพิกุลทองสงสัยว่ามนุษย์ 3 คนที่สังหารท้าววิรุฬจักรจะเป็นสวามีกับโอรส  จึงทดสอบด้วยการทำอาหารแล้วใส่ดอกพิกุลทองลงไป  ทั้งหมดจึงได้พบกัน  นางอรุณวดีใส่ความว่านางพิกุลทองประพฤติชั่ว นางพิกุลทองขอพิสูจน์ความสัตย์ด้วยการลุยไฟ  พระพิไชยมงกุฎจึงรู้ความจริง