ท้าวเสนากุฏแห่งเมืองอุลุมคปัญจาล์มีขนิษฐาชื่อเกสรสุมณฑา วันหนึ่งนางไปลงสรง ถูกยักษ์ชื่ออินตราลักพาไป ท้าวเสนากุฏออกตามหาแต่ไม่พบ เมื่อปลงอนิจจังจึงออกบวชอุทิศส่วนกุศลให้แก่นาง ฝ่ายยักษ์อินตราอยู่กับนางเกสรสุมณฑาจนมีธิดาชื่อศรีสุพรรณ วันหนึ่งยักษ์เล่นสกาแพ้พนันจึงต้องยอมยกนางศรีสุพรรณให้แก่พญานาค
ต่อมาท้าวเสนากุฏพบสาวชาวไร่ 7 คน เกิดจิตปฏิพัทธ์จึงลาสิกขาและขอนางทั้งเจ็ดมาเป็นมเหสี หกนางผู้พี่ต่างมีโอรส ส่วนนางปทุมาอยู่กับทาสีชื่อนางไกรสร ต่อมานางทั้งสองมีครรภ์ นางปทุมาประสูติโอรสชื่อสังข์ศิลป์ชัยซึ่งถือสังข์และศรมาด้วย ส่วนนางไกรสรคลอดลูกเป็นราชสีห์ชื่อสิงหรา ท้าวเสนากุฏเห็นว่าสังข์ศิลป์ชัยเป็นผู้มีบุญจึงประทานอู่ทองคำให้ มเหสีทั้งหกริษยาจึงติดสินบนโหรให้ทำนายว่าโอรสนางปทุมาและนางไกรสรเป็นอุบาทว์ ท้าวเสนากุฏเชื่อจึงขับนางทั้งสองพร้อมโอรสไปจากเมือง พระอินทร์สงสารจึงส่งพระเพชฉลูกรรมไปสร้างเมืองชื่อบรรพตนครให้อาศัย
วันหนึ่งสังข์ศิลป์ชัยจับช้างขี่เล่น ช้างนั้นเป็นของเชษฐาต่างมารดา ควาญตามมาพบก็ขอช้างคืนแล้วกลับไปเล่าว่าได้พบนางปทุมากับโอรส มเหสีทั้งหกจึงให้หกกุมารนำขนมใส่ยาพิษไปให้สังข์ศิลป์ชัยกินแต่ไม่สำเร็จ เมื่อเห็นว่าสังข์ศิลป์ชัยมีฤทธิ์หกกุมารจึงขอให้ช่วยเรียกฝูงเนื้อ ฝูงนก ฝูงปลามาให้ แล้วแอบอ้างว่าเป็นฝีมือของพวกตน ท้าวเสนากุฎเห็นว่าทั้งหกมีความสามารถจึงให้ไปตามหานางเกสรสุมณฑา
นางตรีสุนทรมเหสีคนหนึ่งของท้าวเสนากุฏแนะให้เหล่ากุมารชวนสังข์ศิลป์ชัยไปช่วยตามหานางเกสรสุมณฑา เมื่อพบแล้วก็ให้ฆ่าสังข์ศิลป์ชัยเสีย ครั้นกุมารทั้งหก สังข์ศิลป์ชัย และสิงหราเดินทางไปถึงฝั่งน้ำ กุมารทั้งหกเดินทางต่อไปไม่ได้และกลัวภัย สังข์ศิลป์ชัยจึงให้สิงหราอยู่เป็นเพื่อน ส่วนตนขี่สังข์ข้ามน้ำไป มีมาตุลีนำรถแก้วมารับไปส่งถึงแดนยักษ์ สังข์ศิลป์ชัยต้องเผชิญอุปสรรคหลายครั้งแต่ก็ผ่านพ้นไปได้ เมื่อเดินทางไปถึงที่อยู่ของนางเกสรสุมณฑา สังข์ศิลป์ชัยทูลเชิญนางกลับ และได้ต่อสู้กับเหล่ายักษ์แต่สู้ไม่ได้จึงแผลงศรไปเรียกสิงหรามาช่วยจนสังหารยักษ์ได้ นางเกสรสุมณฑาต้องการพานางศรีสุพรรณกลับไปด้วย สังข์ศิลป์ชัยจึงไปนำนางมาจากเมืองบาดาล แล้วทั้งหมดก็เดินทางไปยังฝั่งน้ำที่หกกุมารรออยู่
หกกุมารทำอุบายผลักสังข์ศิลป์ชัยตกเหวในขณะที่สิงหราไม่อยู่ นางเกสรสุมณฑาและนางศรีสุพรรณไม่เชื่อว่าสังข์ศิลป์ชัยสิ้นชีพ จึงเอาสไบทำเป็นธง เอาช้องผมปักไว้ แล้วอธิษฐานว่าหากสังข์ศิลป์ชัยมีชีวิตอยู่ ขอให้มีคนนำของ 2 สิ่งนี้มาให้ พระอินทร์แปลงเป็นชีปะขาวมาช่วยสังข์ศิลป์ชัยแล้วให้ขอพร สังข์ศิลป์ชัยขอให้พระบิดามารับพระมารดากลับเมืองอุลุมคปัญจาล์
เมื่อกุมารทั้งหกพานางเกสรสุมณฑาและนางศรีสุพรรณกลับถึงเมือง ท้าวเสนากุฏให้จัดงานสมโภช นายพาณิชย์ซึ่งแล่นเรือสำเภามาเก็บผ้าสไบกับช้องผมได้ เห็นว่าของสองสิ่งนี้งดงามจึงนำไปถวายท้าวเสนากุฎ ท้าวเสนากุฏประทานให้นางเกสรสุฑา นางจึงทูลว่าผู้ที่ช่วยตนกลับบ้านเมืองไม่ใช่หกกุมารแต่เป็นสังข์ศิลป์ชัย แล้วชวนท้าวเสนากุฏออกตามหาสังข์ศิลป์ชัย เหล่าเทวดาบันดาลให้ทั้งหมดเดินทางไปถึงบรรพตนคร ทุกคนจึงได้กลับเมืองอุลุมคปัญจาล์ มีการพิพากษาโทษของกุมารทั้งหกกับมารดาและโหรด้วย แต่บิดามารดาของมเหสีทั้งหกมาขออภัยโทษไว้ ท้าวเสนากุฏจึงให้กุมารทั้งหกเป็นข้ารับใช้พระสังข์ศิลป์ชัย ส่วนมเหสีทั้งหกให้เป็นข้ารับใช้นางปทุมา จากนั้นก็อภิเษกสังข์ศิลป์ชัยกับนางศรีสุพรรณให้ครองเมือง แล้วท้าวเสนากุฏ นางปทุมา และนางเกสรสุมณฑาก็ออกบวช กุมารทั้งหกกับมารดาเห็นนางปทุมาและโอรสได้ดีมีสุขก็ทนไม่ได้ถึงกับอกแตกตาย
นามานุกรม
