นิราศกรุงเก่าเป็นนิราศคำโคลงเพียงเรื่องเดียวของหลวงจักรปาณีหรือมหาฤกษ์ แต่งเป็นโคลงสี่สุภาพจำนวน 243 บท มีร่ายนำ 1 บท มหาฤกษ์แต่งนิราศเรื่องนี้เมื่อคราวตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวประพาสกรุงเก่า (พระนครศรีอยุธยา) ทางชลมารคเมื่อ พ.ศ. 2403 เนื้อหาส่วนใหญ่ในนิราศกรุงเก่าเป็นการรำพันถึงความรักและการจากหญิงที่รัก แม้ว่าลักษณะหญิงที่มหาฤกษ์รำพันถึงนั้นจะเป็นนางในจินตนาการมากกว่าจะมีตัวตนจริง แต่มหาฤกษ์ก็สามารถเชื่อมโยงความรู้สึกที่มีต่อนางกับสถานที่ที่เดินทางผ่านได้อย่างกลมกลืน
เนื้อความบางตอนสะท้อนอุปนิสัยของมหาฤกษ์บางประการด้วย อาทิ ความเป็นคนช่างสังเกตและสนใจเรื่องต่าง ๆ เช่น ธรรมชาติวิทยา เห็นได้จากการรำพันถึงหญิงที่รักโดยเชื่อมโยงกับชื่อของต้นไม้ ปลา และนกชนิดต่าง ๆ ที่พบเห็นระหว่างทาง นอกจากนี้ยังสอดแทรกคติธรรมโดยเน้นความเข้าใจในเรื่องไตรลักษณ์
จักรปาณี (ฤกษ์), หลวง. โคลงนิราศกรุงเก่า. พระนคร : กรมศิลปากร, 2504. (พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานฌาปนกิจศพนางพุ่ม กฤษณกาญจน์)
นามานุกรม
